O‗zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti ta‘limda axborot texnologiyalari kafedrasi

2
24
-1=16777215
ga teng. Bundan ko‘rinib turibdiki, mantissa 8 tadan ortiq o‘nli raqamli 
haqiqiy sondan iborat bo‘la olmaydi. Kompyuter hisoblash jarayonida mantissadagi ortiqcha 
raqamlarni tashlab yuboradi. Shuning uchun haqiqiy sonlar bilan bajariladigan barcha 
hisoblashlar har doim taqriban hisoblanadi. 
Nazorat savollari 
1. Axborot tushunchasi nima? 
2. Axborotlar qanday hosil bo‘ladi? 
3. Axborotlarning qanday asosiy jihatlarini bilasiz? 
4. Axborotlashtirish jarayoni nima? 
5. Jamiyatni axborotlashtirishni qanday tushunasiz? 
6. Ma‘lumot va axborot o‘rtasidagi farq qanday? 
7. Axborot nima va uning manbai qayerda? 
8. Axbortni qanda ko‘rinishlarda hosil hilish mumkin? 
9. Axborotlar qanday o‘lchanadi? 
10. Axborotlarni o‘lchov birliklarini tushuntirib Bering. 
11. Kod va kodlashtirish nima? 
12. Ikkilik kod deganda nimani tasavvur qilasiz? 
13. Axborotlar qanday tasvirlanadi? 
14. Axborotlar tasvirlanilishini misollar bilan tushuntiring? 
2-MAVZU: Zamonaviy kompyuterlar va ularning arxitekturasi. 
REJA: 
1.
 
Kompyuter turlari. 
2.
 
Zamonaviy kompyuterlarning arxitekturasi va strukturasi, kiritish va chiqarish 
qurilmalari. 

---

3.
 
Axborotlarga ishlov berish qurilmalari va ularning tasnifi. Imkoniyati cheklangan 
shaxslarning kompyuterdan foydalanishi. 
4.
 
Protsessor texnologiyasi. 
Tayanch iboralar: 
dastlabki Elektron hisoblash mashinasi, EHM avlodlari, shaxsiy 
kompyuterlar, kompyuter turlari, kompyuterning asosiy va qo‗shimcha qurilmalari: monitor, 
klaviatura, protsessor va uning ichki qurilmalari, sichqoncha; printer, skaner, modem, faks-
modem, proyektor (doskasi), veb-kamera, UPS, XUB, kolonkolar (ovoz kuchaytirgich), 
mikrofon, naushnik, disk yurituvchu (CD va DVD ROM), CD va DVD disklar, flеsh disk. 
Hozirgi vaqtda inson xayotiga kompyuter jadal kirib kelmoqda. Kompyuter ish yuritishni 
osonlashtiradi, yangi xujjatlar va har xil matnlarni tez va sifatli tayyorlash va taxlil qilish, telefon 
aloka orqali axborotlar bilan almashish, murakkab xisob kitoblarni tez bajarish va ishlab 
chiqarish jarayonini osonlashtiradi. Yakin kelajakda kompyutersiz xayotimizni tasavvur qilib 
bulmaydi. Shuning uchun har bir kishiga tushunarli bo‗lgan kichik hajmdagi bilimlar juda kerak 
bo‗ladi.
Inson xisoblay boshlashidagi dastlabki xisoblash vositasi bo‗lib odamlarning barmoqlari xizmat 
kilgan. Ammo ular yordamida faqat sanash ishlarni bajargan (sabab barmoqlar soni cheklangan). 
Shuning uchun asta sekin sun‘iy xisoblash vositalari vujudga kela boshlagan. Ulardan 
birinchilari bo‗lib toshlar va tayokchalar bo‗lgan. Sungra abak (grek, misrlik, rimlik, xitoylik 
suan-pan va yaponlik soroban), Neper tayokchalari, rus schyotlari vujudga kelgan.
Ammo odamzod, uziga uxshash mexanik mashinani - yordamchini (robotni) yaratish orzusi 
bilan yashab kelgan edi. 1623 yilda nemis olimi Vilgelm Shikard (1592-1636) tomonidan ixtiro 
qilingan mexanik moslama mexanik xisoblash mashinalar davrini boshladi. Ammo Shikard 
mashinasi xam aslida birinchi bo‗lmagan, chunki buyuk italiyalik rassom, olim va matematiki 
Leonardo da Vinchining nashr etilmagan kulyozmasida 13-ta raqamli sonlarni kushi shva ayirish 
amallarni bajaruvchi mexanik moslamaning chizmasi topilgan. Shuni aytish lozimki Leonardo 
da Vinchi xamda Vilgelm Shikard moslamalari xayotda qo‗llanilmagan bo‗lib qolgan. Mexanik 
xisoblash mashinalarni yaratilish tarixining dastlabki sahifalaridan biri fransuz faylasufi, 
yozuvchisi, matematiki va fiziki Bleyz Paskal (1623-1662) nomi bilan boglik. U 1642 yilda 
birinchi jamlovchi (qo‗shish va ayirish) mashinani yaratdi. 1673 yilda esa boshqa olim nemis 
Gotfrid Vilgelm Leybnis (1646-1716) 4-arifmetik amalni bajaruvchi mashinani yaratdi. XIX 
asrdan boshlab bu mashinalarga uxshash mashinalar juda kup qo‗llanar edi. 1820 yilda Sharl de 
Kolmar tomonidan birinchi kalkulyator - ARIFMOMETR yaratildi.

---

1885 yilda amerikalik ixtirochi Uvilyam Barrouz klaviatura va qog‗ozga pechatlash 
uskunalardan iborat arifmometrni yaratdi. 
Universal avtomatik xisoblash mashinani yaratish goyasi va loyixasi Kembridj universitetining 
profesori Charlz Beybidjga (1792-1871) mansubdir. Uning loixasi bo‗yicha bu mashina xotira 
qismi, xisoblash qismi, boshqarish qismi va chiqarish qismiga ega bo‗lishi shart edi.
XIX asrning oxirida va XX asrning urtalarida fan va texnikaning barcha sohalarida juda kuplab 
kashfiyotlar va ixtirolar kilindi. Bu kup mexnat talab qiladigan mashinalarni yaratishga zarurat 
paydo kildi. Beybidjning loyixasi asosida kup olimlar mashinalar yaratishga harakat kilgan. 1988 
yilda amerikalik injener German Xollerit birinchi elektromexanik xisoblash mashinani - 
TABULYaTORNI yaratdi. Ushbu mashina rele asosida ishlagan bo‗lib perfokartalarda yozilgan 
ma‘lumotlar bilan ishlay olar edi. 43-ta Xollerit tabulyatorlari 1890 yilda bo‗lib utgan 11-chi 
Amerika axolini ruyxatdan o‗tkazishda ishlatilgan.
1930 yilda amerikalik olim Vannevar Bush tomonidan kompyuterning katta elektromexanik 
analogi - DIFFERENSIAL ANALIZATORI yaratilgan. Ushbu mashinada ma‘lumotlarni saqlash 
uchun elektron lampalar qo‗llanilgan. 1941 yilda nemis injeneri Z3 nomli birinchi bo‗lib 
dasturlarda ishlovchi xisoblash mashinani yaratdi. 1943 yilda Buyuk Britaniya maxfiy 
laboratoriyalarida Alan Tyuring boshchiligida elektron lampalarda ishlovchi Koloss nomli 
birinchi EXM (elektro xisoblash mashinasi) yaratildi. 1944 yilda AKShning harbiylari uchun 
amerikali injener Govard Eyken elektromexanik rele asosida ogirligi 35 tonnali EXM yaratdi. Bu 
mashinani nomi MARK-1 edi. Lekin uning tezligi shu zamon talablariga javob bermas edi. 1946 
yilda amerikali olimlar