1.3 Anorganik kimyoning eng muhim sinfi- Kislotalar
. Kislotalar tarkibida
vodorod atomi bo’lgan va uning o’rnini metall atomi olishi natijasida tuz hosil
qiladigan murakkab moddalardir. Masalan: Fe + 2HCl = FeCl2 + H2
Mg + H2SO4 = MgSO4 + H237
Metallga o’rnini beradigan vodorodning soniga qarab
kislotalar har xil negizli
bo’ladi. Agar kislota tarkibidagi vodorod atomlaridan bittasini metallga
almashtirsa, bunday kislota bir negizli (HCl, HF, CH3COOH,HNO3, HNO2,
HClO2), ikkitasini almashtirsa, ikki negizli (H2SiO3, H2SO4, H2C2O4, H2S,
H2Se, H2CrO7), uchtasini almashtirsa, uch negizli (H3PO4, H3AsO4, H3BO3)
bo’ladi va xokazo. H4P2O7 to’rt
negizli kislota, chunki u Mg2P2O7 tarkibli tuz
hosil qila oladi. Lekin ba’zi kislotalar tarkibidaga vodorod atomlarining hammasi
ham metallga almashinavermaydi.
Masalan, CH3COOH bir negizli kislota, chunki uning tarkibidagi karboksil
gruppaning (-COOH) vodorodigina metallga almashadi.
Uning tuzlari
CH3COONa, CH3COOK lardir. H2SO3 o’z tarkibidagi ikkita vodorod atomini
metall atomiga almashtira oladi (Na2SO3). Shuning uchun bu kislota ikki negizli
kislota hisoblanadi. H3PO4 o’z tarkibida uchta vodorod atomini metall atomiga
almashtira oladi. (Na3PO4). Shuning uchun bu kislota uch negizli kislotadir.
Kislotalarning tuzilish formulalarini yozish uchun dastlab markaziy element belgisi
yozilib, belgi atrofiga elementning valentligiga teng sondagi chiziqlar chiziladi va
bu chiziqlarga kislorod belgisi birlashtiriladi. Kislotaning negizligini ko’rsatuvchi
vodorod
atomlari esa
markaziy element atomiga ki
slorod orqali bog’lanadi.
Masalan:
Suvdagi eritmalarda bir negizli kislotalar bir bosqichda, ko’p negizli kislotalar bir
necha bosqichda ionlanadi:
14
CH3COOH H+ + CN3COO-
H2SO4 H+ + HSO-4 ; HSO- 4 H + + SO42-
H3PO4 H + H2PO-4 ;
H2PO4- H+ + PO42- HPO4 2- H+ +PO4 3-
Kislotalar asosan ikki turga: kislorodli va kislorodsiz kislotalarga bo’linadi. Agar
kislota molekulasida kislorod atomlari bo’lsa, bunday kislotalar kislorodli
kislotalar deyiladi. Masalan, HMnO4, H2SiO3, H2SO4, H3AsO4, HClO3, H2SO3
va hokazo.
Agar kislota molekulasida kislorod atomlari bo’lmasa, bunday kislotalar
kislorodsiz kislotalar (masalan HCl, HF, HI, H2S va hokazo) deyiladi.
Nomlanishi.
Kislorodsiz kislotalarni nomlashda qaysi element kislota
hosil
qilgan bo’lsa, avval o’sha elementning nomi aytilib, oxiriga -id38 qo’shimchasi
qo’shiladi. Masalan, HCl - xlorid kislota, H2Se - selenid kislota,
HCN -tsianid
kislota va hokazo. Kislorodli kislotalarni nomlashda kislotaning lotincha nomi asos
qilib olinadi, bunda kislotani hosil qilgan elementning valentligiga qarab nomi ham
turlicha bo’ladi. Masalan:
HClO - gipoxlorit kislota; HClO2 - xlorit kislota, HClO3 - xlorat kislota,
HClO4 - perxlorat kislota, H2SO4 - sulfat kislota, H2SO3 - sulfit kislota,
N2S2O8 - persulfat kislota, H3 RO4 - fosfat kislota, N4R2O7 - pirofosfat kislota
deb ataladi.
Olinishi
. 1. Kislota oksidlariga suv ta’sir ettirib olinadi.
Masalan: P2O5 + 3H2O = 2H3PO4
SO2 + H2O = H2SO4
2. Metallmaslarga vodorodni ta’sir etib olinadi.
H2 + Cl2 = 2HCl
H2 + F2 = 2HF
3. Tuzlarga boshqa kislotalar ta’sir etib olinadi:
NaCl + H2SO4 = NaHSO4 + HCl
KNO2 + H2SO4 = KHSO4 + HNO2.
15
Fizik xossalari
. Oddiy sharoitda kislotalar gaz, suyuq,
va qattiq moddalar holida
bo’lishi mumkin. Masalan. HCl, HF, H2S gaz, H2SO4, H3PO4 , CH3COOH
suyuq, H2C2O4, H3BO3 esa qattiq moddalardir. Kislotalarning deyarli hammasi
suvda eriydi. Kislotalarning ko’pchiligi terini kuydiradi va nordon mazaga ega.
Kimyoviy xossalari
. 1.Kislotalar asoslar bilan neytrallanish reaktsiyasiga kirishib,
tuz va suv hosil qiladi:
NaOH + HCl = NaCl + H2O
H3PO4 + NaOH = NaH2PO4 + H2O
2. Kislotalar metallar bilan reaktsiyaga kirishib, tuz hosil qiladi:
Mg + 2HCl = MgCl2 + H2
3Cu + 8HNO3 → 3Cu(NO3)2 + 2NO + 4H2O
3. Kislotalar asosli oksidlar
bilan reaktsiyaga kirishib, tuz hosil qiladi:
CuO + 2HNO3 = Cu(NO3)2 + H2O
4. Kislotalar tuzlar bilan reaktsiyaga kirishib, yangi kislota va yangi tuz hosil
qiladi: CaCl2 + H2SO4 = CaSO4 + 2HCl
5. Kislorodli kislotalar qizdirilganda suv bilan angidridga ajraladi:
H2SO4 → H2O + SO3 ; H2CO3 → H2O + CO2.
6.Kislotalar ko’k lakmusni qizartiradi, metiloranj
sariq rangini qizartiradi;
fenolftalein esa kislotalarda rangsizligicha qoladi. 39
Do'stlaringiz bilan baham: 
