O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’limi vazirligi abdulla qodiriy nomli jizzax davlat pedagogika instituti “tabiiy fanlar fakulteti”

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
16 

---

1.4 Anorganik kimyoning eng muhim sinfi-Asoslar
. Asoslar molekulasi metall 
atomi va gidroksid gruppadan tarkib topgan murakkab moddalardir. Ularda metall 
atomi doimo musbat valentlik (kation), gidroksid gruppa esa manfiy valentlik 
(anion) namoyon qiladi. Gidroksid gruppaning soni metallning valentligiga teng 
bo’ladi.
Masalan: NaOH, Mg(OH)2, Al(OH)3.
Asoslar molekulasidagi gidroksid gruppa soniga qarab bir yoki bir necha bosqich 
bilan dissotsilanadi. Masalan: 
NaOH Na+ + OH- Al(OH)3 Al(OH)2 + + ON 
Mg(OH)2 MgOH+ + OH- Al(OH)2 + AlOH2+ + ON 
MgOH+ Mg2++ OH- AlOH2+ Al3++OH 
Asoslar suvda yaxshi eriydigan va yomon eriydigan asoslarga bo’linadi. Ishqoriy 
metallar va ishqoriy-er metallarining gidroksidlari suvda yaxshi eriydi va yaxshi 
dissotsilanadi. Suvda juda yaxshi eriydigan asoslar ishqorlar deyiladi. Masalan: 
LiOH, NaOH, KOH, RbOH, CsOH, Ba(OH)2, Ra(OH)2 ishqorlar hisoblanadi. 
Ishqor terini o’yadi, shisha, yog’och va kiyimni emiradi. Shuning uchun ham 
ularni o’yuvchi ishqorlar deyiladi.
Davriy sistemadagi I va II gruppasining yonani gruppacha va III, IV, V, VI, VII, 
VIII gruppa metallarining gidroksidlari suvda yomon eriydi, ular asoslar jumlasiga 
kiradi.
Nomlanishi.
1. Agar metall bitta gidroksid bilan bog’lansa, to’g’ridan to’g’ri metall 
nomi aytilib, oxiriga gidroksid so’zi qo’shiladi.
Masalan: NaOH-natriy gidoksid; Ca(OH)2-kaltsiy gidroksid.
2. Agar metall ikki yoki undan ortiq gidroksid bilan bog’langan bo’lsa, metall 
nomi aytilib, keyin metallning valentligi rim raqami bilan yozilib, oxiriga 
gidroksid so’zi qo’shiladi. Masalan: Fe(OH)2-temir (II) gidroksid;
Fe(OH)3- temir (III) gidroksid.
Asoslarda kislorod atomi bitta valenti bilan metall atomiga, ikkinchi valenti bilan
17 

---

vodorod atomiga birikadi. Masalan: KOH (K-O-H),
Mg(OH)2 (H-O-Mg-O-H) va hokazo.
Olinishi
. Asoslar bir necha usullar yordamida olinadi:
1. Aktiv metallarni suvga ta’sir ettirib:
2Na + 2H2O = 2NaOH + H2 ; Ca + 2H2O = Ca(OH)2 + N2
2. Asosli oksidlarga suv ta’sir ettirib:
Na2O + H2O = 2NaOH, СaO + H2O = Ca(OH)2 40
3.Suvda yomon eriydigan asoslar olish uchun tuzlarga ishqor ta’sir ettiriladi:
CuSO4 + 2NaOH = Cu(OH)2↓ + Na2SO4
FeCl3 + 3NaOH =Fe(OH)3↓ + 3NaCl
MgCl2 + 2NaOH = Mg(OH)2↓ + 2NaCl
Bu usul bilan suvda yaxshi eriydigan asoslar ham olish mumkin. Bunda hosil 
bo’layotgan tuz, suv va ishqorda erimaydi:
Na2CO3 + Ca(OH)2 = 2NaOH +CaCO3↓
K2SO4 + Ba(OH)2 = 2KOH + BaSO4↓
4. Ba’zan tuzlar eritmasini elektroliz qilish bilan ham asos hosil qilinadi.
Osh tuzi yoki kaliy xlorid eritmasidan o’zgarmas tok o’tkazilsa, katodda vodorod, 
anodda esa xlor ajralib chiqadi, eritmada natriy yoki kaliy gidroksid hosil bo’ladi. 
Eritma bug’latilsa, qattiq holda NaOH yoki KOH olinadi.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
18 

---