O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti

 
O’qituvchi 
 
IX-X asrlarda Markaziy Osiyoda madaniy hayot. Islomiy adabiyot va uning umumturk 
adabiyotiga ta’siri
 
REJA: 
1. 
IX-X asrlarda Markaziy Osiyoda madaniy hayot. 
2. 
Islomiy adabiyot va uning umumturk adabiyotiga ta’siri  
3. 
Hadis to‘plash an’anasi va turkistonlik buyuk muhaddislarning roli.  
4. 
Islom madaniyatining shakllanishi va musulmon intibohi (renesansi). 
5. 
Markaziy Osiyo buyuk islom allomalari  
6. 
Turkistonda tasavvufning vujudga kelishi va tarqalishi.  
7. 
Tasavvuf tarixida irfon bosqichi.
 
IX-XIII  asrlarda  Markaziy  Osiyoda  somoniylar,  g‘aznaviylar,  qoraxoniylar  va 
xorazmshohiylar  sulolalari  alohida  turk-islom  davlatlari  tipida  yashaganlar.  Mana  shu  davrda 
yaratilgan  turk  tilli  islomiy  adabiyot  qamroviga  Qur’on  tafsirlari,  Hadislarning  tarjimalari, 
«Devonu lug‘oti-t-turk» tarkibiga kirgan nasr va nazm namunalari, «Qutadg‘u bilig», «Devoni 
hikmat»,  «Hibatu-l-haqoyiq»,  «Boqirg‘on  kitobi»  kabi  yozma  manbalar  kiradi.  Mo‘g‘ul  istilosi 
davrida  yaratilgan  yirik  adabiy  yodgorlik  «Kisasu-l-anbiyo»  ham  ta’limiy  yo‘nalishdagi 
adabiyotlar sirasiga kiradi. 
Markaziy Osiyoda tasavvuf tariqatlari X-XI  asrlardan boshlab shakllanish davriga kirgan 
bo‘lib,  umuman  tasavvufning  tarqalishi  va  taraqqiyoti  Xoja  Yusuf  Hamadoniy  nomi  bilan 
bog‘liq. Xoja Yusuf tahsil munosabati bilan Buxoroga kelgan  
va  shu  yerda  muqim  qolib,  xonaqoh  qurdirib  faoliyatini  davom  ettirgan.  Shayxning 
Buxorodagi  xonaqohi  Xuroson  ka’basi  nomini  olgan  va  bizga  qadar  "Rutbatu-l-hayot"  ("Hayot 
martabasi") asosiy asari yetib kelgan.  
Aytishlaricha,  Shayx  Xamadoniyning  4  xalifasi  uning  faoliyatini  davom  ettirgan.  Ular: 
Xoja  Abdulloh  Barraxiy,  Xoja  Hasan  Andohiy,  Xoja  Ahmad  Yassaviy,  Xoja  Abduxoliq 
G‘ijduvoniy. 
Markaziy  Osiyoda  tasavvuf  tariqatlarining  vujudga  kelishi  Xoja  Ahmad  Yassaviy  va 
Abduxoliq G‘ijdivoniy faoliyati bilan bog‘liq. Yusuf Xamadoniy ta’limotida tariqatlanish keskin 
aks  etmaydi.  Faqatgina  Xoja  Ahmad  Yassaviy  bilan  Abdulxoliq  G‘ijdivoniyning  turli 
hududlardagi  faoliyati  va  mana  shu  hududlar  sharoitidan  kelib  chiqib  ish  ko‘rishi  natijasida 
yassaviylik va xojagon tariqatlari shakllangan. 
Yassaviylik tariqati Xoja Ahmad Yassaviy nomi bilan bog‘liq bo‘lib, u jahriylik deb ham 
yuritiladi.  Chunki  tariqatning  asosida  oshkora  tantanali  ibodat  va  jahr  majlislari  asosida  tariqat 
kengaygan. Bu tariqatning nazariy manbalari sifatida muallifi ma’lum bo‘lmagan "Faqrnoma" va 
"Maslaku-l-orifin"  kabi  asarlar  turadi  yoki  keltiriladi.  Ularda  yassaviylik  yo‘li,  tariqat  odobi, 
shakllanish  maqomlari,  pir-murid  munosabati  tariqat  maskanlari  kabi  masalalar  aks  etgan. 
Tariqat  maskani  sifatida  xonaqoh  va  zoviya  belgilangan  va  ma’lum  bo‘lishicha  Sultoni  Orifin 

---

 
147 
tomonidan  o‘z  davrida  xonaqoh  qurdirgan.  Keyinroq  bu  xonaqoh  XIV  asrda  Amir  Temurning 
yassiya ziyorati tufayli kengaytirilib ta’minlangan. 
Xoja  Ahmad  Yassaviy  tariqat  sohibi  sifatida  xorijdayam  mashhur  bo‘lgan  yassaviylik 
asosida, keyinroq bektoshiylik, abdorlik kabi silsila va tariqatlar vujudga kelgan. 
Yassaviylik tariqati  XX asr boshlariga qadar Markaziy Osiyoda mavjud bo‘lgan, xorijda 
esa Sharqiy Trukiston (hozirgi Turkiya) hududlarida shu kunda ham amalda ekanini tasdiqlovchi 
manbalar  bor.  Yassaviylik  nafaqat  tariqat  sifatida,  balki  adabiy  maktab  sifatida  ham  taraqqiy 
etgan.  Bu  yo‘nalishda  o‘nlab  ijodkorlarni,  hikmat  mualliflarini  keltirish  mumkin:  Hakim 
Sulaymon  ota,  Qul  Ubaydiy,  Azim  Xo‘ja  Eshon  devoni  hikmat  sohiblari  sifatida  adabiyotdan 
o‘rin olgan. 
Xoja Ahmad Yassaviy ijodi dastlab uning shogirdlari tomonidan davom ettirilgan bo‘lsa, 
XVI asr boshlariga kelib Yassaviy maktabi shoirlari saroyga qadar ko‘tariladi. 
XX  asr  boshlarida  esa  mustaqil  adabiy  maktab  sohiblari  sifatida  o‘z  faoliyatini  davom 
ettirmoqda  edilar.  Bu  haqda  bizga  yassaviylikdan  tarixiy  manbalar  bo‘lgan.  "Maslaku-l-orifin", 
"Javohiru-l-abror", "Samirotu-l-mashoiq" singari manbalarida xabar berilgan. 
XX asr boshlarida Xoja Ahmad Yassaviy ijodi tariqat yo‘lini ilmiy jihatdan asoslanishga 
qaratilgan. Fuod Ko‘prulu, Abdurauf Fitrat, Abdurahmon Sa’diy singari olimlardan tadqiqot va 
maqolalari e’lon qilingan. 
Fitrat fikricha, 3 ta maktab yaratilgan: 
1.  Yassaviylik maktabi. 
2.  Navoiy maktabi. 
3.  Amir Umarxon maktabi. 
Adabiyotlarda  hikmat  janrning  paydo  bo‘lishini  Yassaviy  nomi  bilan  bog‘lash  mumkin. 
Hikmatlar  4  baytli  bo‘lgan.  Ba’zilarda  1,2,3-misralari  qofiyalangan,  ba’zilarida  4  misra  ham 
qofiyalangan bo‘ladi. Yassaviy 4 misrani tanlagan, chunki xalqqa yetishi oson bo‘lgan. Yassaviy 
ibodat adabiyoti yaratadi. "Maslaku-l-orifin" Yassaviy haqida ma’lumot beruvchi yagona manba. 
"Devoni hikmat" muallifi Yassaviy ekanligi to‘liq ma’noda to‘g‘ri emas. 
Fitratning  "Yassaviy  maktabi  shoirlari  to‘g‘risida  tekshirishlar"  nomli  maqolasi  bor. 
Yassaviylik to‘g‘risida so‘nggi manba hisoblanadi. 
Qur’oni  karim  ilk  martaba  Ajamda  fors  tiliga  tarjima  qilingan.  Somoniylar  sulolasi 
hukmdori Mansur ibn Nuh (961-976) topshirig‘i  bilan mashhur tarixchi va muhaddis olim Jarir 
Tabariyning “Tafsiri Qur’on” asari mana shunday ilk tarjimadir.   
 Qadimgi  Baqtriya  (e.a.  IX-VIII  asrlar)  zaminida  paydo  bo‘lgan  Toxariston  (V-VIII) 
hududlari  VI  asrga  kelib  kengaydi,  uning  tarkibiga  hozirgi  Surxondaryo  zaminidagi  Da-mi 
(Termez)  va  Chi-o-yan-na  (Chag‘oniyon)  viloyatlari  qo‘shildi.  Dastlab,  Toxariston  yerlariga 
sosoniylar (III-V) va Xionit hamda Eftalitlar (V) kirib keldi.  
Chag‘oniyon  atamasi  yozma 
manbalarda  VI  asrdan  boshlab uchraydi.  Ilk  bor  xitoy sayyohi  Syuan Szyan 630-yillarda uning 
termizlan  ikki  marta  kichik  shahar  bo‘lganini  va  Qabodiyon  Bilan  teng  ekanini  yozgan
2
 
Yilnomachi ad-Dinovariy (vaf.952) «Kitobu-l-axbor»da sosoniy Xusrav I Anushervon (531-579) 
Eftalit davlatiga qarashli  Toxariston, Kobuliston va Chag‘oniyonni (571) bosib oldi... Nihoyat, 
X asrdan e’tiboran Muhtojiylar sulolasi ustivor bo‘ldi. Unga Amio al-Muhtoj asos solgan, so‘ngi 
vakili Faxru-d-Davla (1010-1018) gacha davom etgan. 
Muarrix  Istaxriyning  «Kitobu-l-masolik  va-l-mamolik»  («Mamlakatlar  masalalari  kitobi, 
933)  asarida  yozishicha,  bu  davrda  Chag‘oniyon  hududi  Termizdan  ikki  marta  katta  bo‘lgan. 
Tarixchilar  Yoqut  Hamaviy  (1179-1229)  «Mo‘’jamu-l-buldon»,  Hofiz  Abro‘  (1362-1431) 
«Hululu-l-olam»  asarlarida  Sag‘oniyon  nomi  bilan  tilga  olingan.  X-XII  asrlarda  uning  hududi 
g‘arbda  Boysun  va  Darband,  shimolda  Hisor  va  Dushanbe,  janubda  Jarqo‘rg‘on  va  sharqda 
Bobotog‘ga qadar davom etgan. Surxon daryosi Chag‘onrud deb yuritilgan.