333
3. Xorazmiy va uning «Muhabbatnoma» asari
4. Qutb va uning “Xusrav va Shirin” dostoni tarjimasi
1.
Pahlavon Mahmud ruboiylari. Markaziy Osiyoda “puryoyi valiy” lahabi bilan
mashhur bo‘lgan mutasavvif shoir va kuragi yerga tegmagan kurashchi Pahlavon Mahmud
(1247–1325) badiiy ijodiyoti va shaxsiy fazilatlari bilan elga tanilgan. Xorazmda uni Pahlavon
ota, Pahlavon bob deb atashgan, XIX asrdagi manbalarda uning «Puryor» (yor, do‘stlarning
o‘g‘li) «Pakkayor”, “Bekyor», «Biryor» “Purboyvaliy”, “Puryoyvaliyning o‘g‘li” kabi laqablari
bilan bir
hatorda Qitoliy, Qaffoliy, Haboiy, Iqboliy, Fanoiy kabi taxalluslari ham keltiriladi.
Hayoti va ijodi hahidagi manbalar. Xalq kitoblaridan biri «Risolai bofandalik»da uning
g‘ulochaboflik (tikuvchilik), Navoiy, Muhammad Boqir tazkiralarida «Pakkayor qassobning
o‘g‘lidur» deb keltirilishi, rivoyatlarda po‘stindo‘z (telpakdo‘z) kabi kasblar bilan shug‘ullangani
aytilgan.
Alisher Navoiyning «Nasoyimu-l-muhabbat» tazkirasining hamma nusxalarida ham
uning nomi tilga olinmagan. Faqat ayrim nusxalarda tilga olinganki, ularni keltiramiz: «...Va
Shayx Sayfiddin Shayx Muhammad Xilvatiyning murididur, derlarkim ul Xorazmda jahr zikri
aytur erdi va uni (ovozi) turt yig‘ochda eshitilur erdi va Pahlavon Mahmud Pakkayor
(arabchasiga nakkayor)ning muosiri erdi va oning bila suhbat tutor...»
101
. Turkiyada nashr
qilingan Doktor Kamol Eraslon matnida esa u haqdagi bo‘lim quyidagicha boshlangan:
«Pahlavon Mahmud Pakkayor (h.s.) Xivahdindur va lahabi mashhur Puryor (puryor-arabcha)g‘a,
ba’zi Pakkayor (pakkayor-arabcha) debdurlar, ammo Xivahlik kishidin tahhih hilindi,
Pakkayorg‘a haror topdi, ya’ni barchaga Pakkayor yor hassobning o‘g‘lidur... Va Pahlavon
Mahmud Pakkayor muosiri erdi, aning bila suhbat tutar edi. Va bu ikki bayt Pahlavondin manhul
va mashhurtururki...»
102
deb bir ruboiy keltiriladi.
Kamoliddin Husayn Fanoiyning 1506 yilda yozilgan «Majolisu-l-ushshoq» asarida:
«Aytishadiki, kurashchi yigit Pahlavonning siynasi (ko‘kragi)ga o‘tirgan paytda ko‘radiki, u
(Pahlavon)ning basirat ko‘zi oldidan barcha pardalar ko‘tariladi va haqiqat oftobi yorishib
ketadi, natijada u o‘z talabiga erishadi. Aslida fano (maqomi)ning cho‘qqisi shunday bo‘ladiki,
nafsni ana shunday yengadilar. Avliyolar zumra (suluki)da nima bo‘lsa barchasini topdilar va
rijol ul-g‘ayblar (Allohning do‘stlari – H.B.) bilan aloha bog‘ladilar. Ana shu sababdan zamona
nuktadonlari (nombaxshe zamon) uni puryor deb atashadi. Va ba’zilar bukyor deyishadiki, bu
mazkur joy (Pahlavon Mahmudning Bengalda u joy podshohining xos kurashchisini yenggani
aytilib – H.B.) tilida «engilmas pahlavon» ma’nosini beradi»
103
.
Adabiy merosi. Ruboiy va... Lutf Alibek Ozarning «Otashkadai Ozariy», Ahmad
Roziyning «Haft iqlim» asarlarida uning masnaviylari orasida ”Kanzu-l-haqoyih” borligi
aytilgan. Ruboiylarini fors tilidan T.Jalolov, M.Abdulhakim, E.Ochil v.b. tarjima qilishgan.
Shoir ruboiylari orasiga Sayfuddin Boxarziy, Abulsaid Abulxayr, Farididdin Attor, Najmiddin
Kubro ruboiylari ham kirib qolganki, bu hol uning asarlari muallifligi to‘la-to‘kis hal
qilinmaganini bildiradi. Husayn Voiz Koshifiyning xabariga ko‘ra «Qavoidu-l-futuvvat»
(«Futuvvat qoidalari») nomli kitobda Pahlavon Mahmud ruboiysi deb yuritilgan mana bu
baytlarni Farididdin Attorga nisbat beriladi:
Ko‘ngil ko‘zi
futuvvat birla ravshan,
Va jon bog‘i futuvvat birla gulshan.
Agar
sen ushbu ilmni zabt etarsen,
Safo oftobiday balhib ketarsan...
104
101
Алишер Навоий. Насойимул муҳаббат, ЎзРФАШИ, Қўлёзма № 857 –В. 224.
102
Alisir Nevayi. Nesayimul-muhabba. - Ankara. - 1996. – S. 324.
103
Камолиддин Ҳусайн Финоий. Мажолису-л-ушшоқ. ЎзРФАШИ, Қўлёзма № 3066.
104
Ҳусайн Воиз Кошифий. Футувватномаи султони я ёхуд жавонмардлик тариқати /Форс-тожик тилидан
Н.Комилов тарж. - 1994. – Б.8.
334
Mutasavvifligi. Shayx Said Alouddinning zamondoshi Pahlavon ota yoki Puryoyivaliy
so‘fiy, futuvvat yo‘lining vakili sifatida Abdurahmon Jomiyning “Nafahotu-l-uns”, Farididdin
Ali Safiyning “Latoyifu-l-tavoyif”, Muhammad Boqirning “Tazkirayi Muhammad Boqir”,
«Riyozu-l-orifin», Ollohyor Mahzunning «Riyozu-z-zokirin», Oftobroy Lakhnaviyning
«Riyozu-l-orifin», Kamoliddin Husayn Gozurgohiyning «Majalisu-l-ushshoq», Rizohulixon
Hidoyatning «Sefarotnomai Xorazm» asarlarida tilga olingan. Jumladan, Jomiy o‘z asarining
Zahiriddin Muhammad Xilvatiy bo‘limida yozadi: «Mavlono Zahiriddin Xilvatiy, qoddasallohu
sirrahu, ul zohir va botin ilmini o‘zida jam’ hilgan zot erdi. Mavlono Zayniddin Toyobodiy
«Falak tohining ostida Zahiriddindek insonni bilmasman» deya marhamat hilgan ekanlar. Shayx
Sayfiddin Xilvatiyning muridlari erdilar va o‘n besh yil alarning xizmatlari va suhbatlarida
bo‘ldilar. Va Shayx Sayfiddin 783 (yil)da dunyodan o‘tdilar va habri Gozurgoh ko‘prigi boshida
joylashgan Xilvatiylar mozoridadir. Va Shayx Sayfiddin Xilvatiy Shayx Muhammad
Xilvatiyning muridlaridir. Aytishadiki, har hachon ul zot (Muhammad Xilvatiy) Xorazmda
zikrga mashg‘ul bo‘lsalar, ovozlari to‘rt farsax joyga yetardi va Pahlavon Mahmud Pakkayor
(arabcha-pakkayor) uning hamasri bo‘lgan va u bilan suhbat qurgan»
105
. «Nafahotu-l-uns»ning
Eronda Chop etilgan maskur nashri izohida Pahlavon Mahmud hahida shunday deyiladi:
«Pahlavon Mahmud Pakkayor (Begyor-arabcha), Puryoyvaliy (nomi) bilan mashhur (vafoti 722
hij.). So‘fiytabiat pahlavon va Xorazmning sohibi zavhlaridan bo‘lib, hayoti va ahvoli ismining
to‘g‘ri shaklu ma’nosiga o‘xshab uncha anih emas. She’rlarni, shu jumladan, «Kanzu-l-haqoyiq»
masnaviysini unga nisbat beradilar»
106
.
Milodiy 1878 yilda yozilgan «Hazrati Pahlavon ota (alayhi-r-rohma) kitobi» shunday
boshlanadi: «Manhultururkim, hazrat Pahlavon ota (alayhi-r-rohma) modarzod avliyo turur.
Vahti shububiyyat (yigitlik)larida Xorazm akobirlari ul hazratga malomat tillarin ochib, malolat
tegurur erdilar. Bir necha odamlar nodon va beahllik bila hijolat berganda bu ruboiyi mehribon
bo‘ldilar:
Ohil ahli hirsga hachon bo‘lgandir gado,
Hasadchi hasadidan hachon mis bo‘lgan tillo.
Nomard it kabidir,
mard esa daryoi muhit
Ayt-chi, it nafasidin iflos bo‘larmi daryo?
deb tabarruk hilur erdilar. Ba’zi odamlar insofga kelur erdilar...»
107
.
Muhammadkozim Yusufpur shunday yozadi: «Tasavvuf tarixining ko‘p sonli tarmoqlari
ichida ko‘proq jamiyat orasida yoyilgan va rivoj topgan oqimlaridan biri futuvvatdir. Tasavvuf
xoslar (ma’rifatli tabaqa) orasida tarqalgandan so‘ng, futuvvat odobi bilan ko‘cha va bozorlarga
kirib bordi. Darvoqe’, futuvvat bu avomona tasavvuf bo‘lib, uning rasm-rusulari oddiy va
amaliy, ya’ni
kosib-hunarmandlar, dehqonlarga tushunarli bo‘lgan»
108
.
O‘
rganilishi.O‘zbekistonda adabiyotshunoslardan T.Jalolov, N.Mallaev, Yo.Ishohov,
H.Islomiy, M.Abdulhakim, J.Mahmudov; tarixchilar Ya.G‘ulomov, K.Xudoyberganov,
san’atshunoslar G.A.Pugachenkova, L.I.Rempel va elshunoslardan N.G.Snesarev; Eronda
S.Nafisiy, A.Zarrinko‘b, M.Yusufpur tomonidan maxsus o‘rganilgan. N.Komilov, I.Haqqulov,
B.To‘xliev asarlari tarkibida u haqda to‘xtanilgan.
Shoirning Xivadagi mahbarasi, 1997 yilda 750 yilligining nishonlanishi shoir va
pahlavon hayotini abadiylashtirish yo‘lidagi urunishlardan. U haqda E.Samandar «Hazrati
Polvon pir» (1995) qasidasini yozgan.
Do'stlaringiz bilan baham: 
