O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti

 
Tayanch  tushunchalar:  ta’lim  siyosati,  rus-tuzem  maktablari,  jadidchilik 
harakati,  yangi  usul  maktablari,  ma'rifatparvarlik,  chor  Rossiyasining  ta’lim 
siyosati 
  
XIX  asrning  2-yarmida  Turkistonda  maktablar  tizimi.  O’lkani  Rossiya 
imperiyasi  bosib  olgandan  so’ng  1870  yillarda  qizlar  talimi  bo’yicha  bazi 
malumotlar  mavjud.  Turkistonda  shahar  va  qisman  qishloqlarda  qizlar  uchun 
boshlang’ich maktablar ham mavjud bo’lgan. Qishloq joylarda qizlar maktabi juda 
kam  hollarda  uchrar  edi.  Bazi  hududlarda  100  ta  maktabga  bitta  qizlar  maktabi 
ham  to’g’ri  kelmas  edi.  Biroq  bazi  shaharlarda  qizlar  maktablarining  soni  o’g’il 
bolalar  maktablarining  chorak  qismiga  teng  kelgan.  Toshkent  rus  qo’shinlari 
tomonidan  egallangan  paytda  shaharning  bazi  qismlarida  qizlar  maktablari  va 
o’quvchilari soni o’g’il bolalar maktablarining ½ qismiga to’g’ri kelgan va ularda 
o’quvchilar soni nisbatan kam bo’lgan.  
A.P.Xoroshxin  va  Toshkent  shahrida  yashovchi  mullalarning  xabar 
berishicha,  1864  yilda  ruslar  bilan  bo’lgan  urush  uchun  soliq  joriy  etish  bo’yicha 
ro’yxatga  olish  o’tkazilganda,  8000  ming  nafar  o’quvchi  bolalar,  4000  nafar 
o’quvchi qizlar qayd etilgan. Birgina Sebzor dahasida 25 nafar o’g’il bolalar va 15 
nafar  qizlar,  Shayxontohur  dahasida  esa  20  ta  o’g’il  bolalar  va  10  ta  qizlar 
maktablari  mavjud  bo’lgan.  Otinbibi  maktabida  o’quvchi  qizlar  bilan  birgalikda 
o’g’il  bolalar  ham  birga  ta’lim  olgan  hollari  ham  bo’lgan.  Qizlar  maktablaridagi 
mashg’ulotlarda asosan fors-tojik va turkiy tildagi asarlar o’rgatilgan. Ushbu ta’lim 
muassasalarida  “Ta’limi  bayonot”,  “Muosharat  odobi”,  “Tarbiyali  xotun”  va 
boshqa  Sharq  axloqiy  madaniyatini  o’z  ichiga  oluvchi  fanlar  o’qitilgan. 
A.P.Xoroshxinning 1876 yildagi malumotiga ko’ra, qizlar 7-11 yoshdan o’qitilgan, 
11-15 yoshdan esa tikuvchilikka o’rgatilgan. Bundan shu narsa kuzatiladiki, qizlar 
maktablaridagi ta’lim dasturlari o’g’il bolalar maktablari dasturlariga nisbatan kam 
qamrovli bo’lgan.O’rta Osiyoda o’g’il va qiz bolalar birga ta’lim oluvchi aralash 
maktablar bo’lganligi haqida ma’lumotlar deyarli uchramaydi. 1906 yil Kaspiyort 
viloyat  maktablarining  ahvoli  haqida  malumot  bergan  N.P.Ostroumov  turkmanlar 
orasida, bazi joylarda o’g’il va qiz bolalar birga ta’lim oluvchi maktablar mavjud 

---

bo’lganligi,  ularda  atigi  ikki  yoki  uch  yil  davomida  ta’lim  berilishi  haqida 
ma’lumot beradi. 
Mustamlakachilik tizimini o’rnatilishi va o’lkada rus aholisi soni o’sib borishi 
bilan  rus  tilida  so’zlashuvchi  aholi  qizlarini  ta’limga  bo’lgan  ehtiyoj  o’sib  bordi. 
Qizlar  uchun  gimnaziya,  Mariin  bilim  yurtlari  kabi  ta’lim  muassasalarini  tashkil 
etildi  va  mazkur  maskanlarda  mahalliy  aholi  vakillarini  talim  olishlariga  imkon 
berilishi kam miqdorda bo’lsada, qizlar ta’limiga ijobiy ta’sir o’tkazdi. XIX asr 70 
yillarida  Toshkent  va  Chimkentda  qizlar  uchun  bo’lim  hamda  hunarmandchilik 
sinflari,  Kazalinskda  qizlar  uchun  yakshanba  sinflari  bo’lgan  boshlang’ich  bilim 
yurtlari  tashkil  etildi.  Ushbu  bilim  yurtlarining  barchasi  muayyan  rejalarsiz, 
asosan,  o’lkadagi  rus  aholisining  ta’lim  olishga  bo’lgan  ehtiyojini  qondirish 
maqsadida tashkil etilgan edi.