O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Z. M. Bobur nomidagi Andijon Davlat universiteti z z o

 
3-MA’RUZA. SITOPLAZMATIK MEMBRANA. 

---

 
19 
R e j a 
1.
Тashqi sitoplazmatik membrana. 
1.1 Membrananing tuzilishi. 
1.2 Sitoplazmatik membrananing funksiyasi. 
2.
Hujayralarning bir-birlari bilan birlashadigan joydagi maxsus strukturalari. 
3.
Membranali strukturalarning birlashash harakterlari 
4.
O’simlik hujayralari qobig’ining o’ziga xos tuzilishi. 
5.
Fagotsitoz. 
6.
Pinotsitoz. 
7.
Adabiyotlar. 
8.
Тayanch iboralar. 
O’tgan asrlardayok yorug’lik mikroskoplari yordamida o’simlik hujayralarini kalin 
qobig’ini, ko’pchilik sodda hayvonlarning zich pellikulasini ko’rishga erishilgan edi. 
Ammo, elektron mikroskopik tekshirishlarni ko’rsatishicha bunday strukturalar 
tashqi sitoplazmatik membrananing ko’shimcha qismlari ekan holos. Ular juda ko’p 
hayvon hujayralarida bo’lmaydi, natijada ko’p vaqtgacha ularda qobiqning bor-yo’qligi 
muammo bo’lib keldi, uni yorug’lik mikroskoplarida ko’rib bo’lmadi. 
Elektron mikroskopik tekshirishlar barcha o’simlik va hayvon organizmlarining 
har qanday hujayralari, bakteriya va sodda hayvonlar juda yupqa sitoplazmatik 
membrana yoki plazmolemma deb ataluvchi tashqi qobiqka ega ekanligini ko’rsatdi. 
Bunday qobiqning kalinligi 75 A atrofida bo’ladi va uning yorug’lik mikroskoplarida 
ko’rinmasligi tabiiydir. 
Тashki sitoplazmatik membrana doimo 3 kavatdan tashkil topadi. Тashki va ichki 
kavatlar bir qator joylashgan oqsil molekulalaridan, o’rta kavat esa, ikki qator joylashgan 
lipid molekulasidan iborat bo’ladi. Har bir kavatning kalinligi taxminan 25 A dir. 
Membrananing bunday tuzilishini birinchi bo’lib J. Daniyelli (1934, 1952) aniqlagan. 
Keyinchalik 3 kavatli membrana, elementar membrana deb ataldi. Bu birinchi marta
aksonlarni miyelinli qobig’ini tekshirishda (Shvan hujayralarida) aniqlandi. 
Elementar membrana ko’pchilik o’simlik va hayvon hujayralarida, sodda 
hayvonlarda va bakteriyalarda ham topildi. Shuning uchun elementar membrana hamma 
organizmlar hujayralari uchun xos bo’lgan biologik strukturadir. 
Ammo, N.. Sharon (1970) bakterial hujayraning zich-mustaxkam qobig’ini 
aminokislota va kandlarni qoldigidan iborat bitta gigantik molekuladan tashkil topgan 
deb faraz qiladi. Ana shu qobiq juda yupqa plazmolemmani koplab olib, uni ximoya
qiladi. 
Ba’zi hujayralarda elementar membrana yagona qobiq shaklida bo’ladi. Masalan, 
konning shaklli elementlarini, jigar, oshkozon osti bezi, buyrak, ichak epiteliysi, teri, 
muskul hujayralarini, amyobani va boshqalarni qobiqlarini keltirish mumkin. 
Lekin ko’pchilik hujayralarda tashqi qobiq bir necha elementar membranadan 
tashkil topgan bo’lib, murakkabroq tuzilishga ega. Bunga aksonning miyelinli kobogini 
misol qilish mumkin. Elektron mikroskopik tekshirishlarni ko’rsatishicha u bir-biriga 
juda zich joylashgan elementar membranalar naboridan iborat ekan. 

---