O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi z. M. Mukimov

 
 
13-sxema. Un tortish bo‘limining texnologik sxemasi. 
 
   
13-схема. Ун тортиш бўлимининг технологик схемаси. 

---

186 
Don  mahsulotlari  asosan  bug‘doy,  javdar  tritikal  donlaridan 
tayyorlanadi.  Makaron  mahsulotlarini  tayyorlashda  qattiq  «durum» 
bug‘doylardan  yoki  yumshoq,  yuqori  shaffoflikdagi  bug‘doydan 
olingan  unlar  ishlatiladi.  Donlardan  necha  foiz  un  olish,  texnologik 
jarayonlarning sifatli o‘tishi va ularning soni ketma-ketligiga qo‘yilgan 
vazifaga bog‘liq bo‘lib, ular turlicha bo‘ladi. Masalan, oddiy un ishlab 
chiqarishda don qobiq va murtaklari bilan birga maydalanadi. Bugungi 
rivojlangan un tortish texnologiyasi yordamida bu juda oson bajariladi, 
ya’ni u bir bosqichli jarayonda amalga oshiriladi. 
Navli un olish texnologiyasida donning endospermni kraxmalini 
maydalab,  uning  qobig‘i  va  aleyron  qismidan  esa  kepak  olinadi. 
Donning  murtagini  mustaqil  ravishda  ajratib  olib,  undan  alohida 
mahsulot tayyorlanadi yoki u ham kepakka qo‘shiladi.  
Navli  un  tortishning  olish  usulida  endospermni  ajratib  olish 
murakkab  jarayonlarning  kelib  chiqishiga  olib  keladi.  Bu  jarayondagi 
qo‘shimcha  bosqichlar  maydalangan  yarim  tayyor  mahsulotlarning 
aslligi,  endosperm,  qobiq  va  murtakning  mexanik  tuzilishi,  fizik-
kimyoviy  tarkibiga  ko‘ra  turli  fraksiyalarga  ajratiladi.  Un  tortish 
jarayonini  prof.  I.A.  Naymov  qulay  va  tushunarli  qilib  turkumlagan. 
Unda  donning  necha  marta  maydalanishi,  texnologik  chizmadagi 
jarayonlarning  murakkabligi  va  un  olish  bosqichi  berilgan.  Donlar 
maydalanish  jarayoni  qisqaligi  va  un  ishlab  chiqarish  bosqichlari 
bo‘yicha  bir  martalik  va  takroriy  jarayonlarga  bo‘linadi.  Bir  martalik 
jarayonda un olishda donni maydalash mashinalaridan o‘tkazib, tayyor 
mahsulot  olinadi  (oddiy  un  olish  texnologik  chizmasiga  qarang). 
Takroriy un olish jarayonlari esa bir necha marotaba qaytariladi (navli 
un olish texnologik chizmasiga qarang).  
Ma’lumki, yuqori sifatli un mahsulotlari ishlab chiqarish uchun un 
tortish sexiga yuborilayotgan donning standart talablariga javob berishi 
texnologik  jarayonlarning  samarali  o‘tishiga  imkoniyat  yaratadi.  Don 
tozalash  sexlarida  tozalangan  don  tarkibida  uchrashi  mumkin  bo‘lgan 
chiqindilar normalari belgilab berilgan. 
Bug‘doy  va  javdar  donlaridan  un  tayyorlashda  begona  aralash-
malar 0,4%,   makaron mahsulotlari tayyorlashda esa 0,3% dan oshmas-
ligi tavsiya etiladi. Bunda zararli chiqindilar – 0,05%, qoramug‘ (kukol) 
– 0,1%,  fuzarioz bilan zararlangan bug‘doy 0,3% va qattiq bug‘doyda 
eca 0,6% dan oshmasligi tavsiya etiladi.  

---

187