O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi

to‘g‘ri  keladi  gaplarining  birinchisi  bir  sostavli  (chunki  sub`ekt  o‘z  ifodasini 

topmagan),  ikkinchisini  ikki  sostavli  (chunki  predikatdap  tashqari,  psixologik 

sub`ekt  ham  o‘z  ifodasini  topgan)  deb  tan  olishga  to‘g‘ri  keladi.  Majburiyat 

kolxozchilarimiz  tomonidan  ortig‘i  bilan  bajarildi

 

gapi  ham  kommunikatsiyaning 

sub`ekt  va  predikatiga  gapning ega  va  kesimi  mos  keladi  degan  fikrga  rioya 

qilinadigan  bo‘lsa,  ikki  sostavli  deb  hisoblanadi.  Lekin  buning  ikki  sostavli 

ekanligi  uning  struktura  asosining  ikki  sostavli  (ega  -  majburiyat,  kesim  - 

---

19 

 

bajarildi) bo‘lgani uchun emas, unda sub`ekt va predikat alohida-alohida (sub`ekt 

— kolxozchilarimiz, predikat — bajarildi) ifoda qilinganligi uchun bo‘lib qoladi.

17

 

I.Rasulov  ta`kidlaydiki,  bir  tarkibli  galpraning ega  yoki  kesim  deb  tan 

olmaslik  tilshunoslar,  yuqorida  aytilganidek,  tilshunoslarni  uning  bosh  bo‘lagini 

sintaktik  jihatdan  tahlil  qilishdan  mahrum  qiladi.  Jonli  nutq  faklari  shuni 

ko‘rsatadiki, nutqda bir so‘z hech qachon bir-biriga zid bo‘lgan tushunchalarnigina 

emas,  bir  tushunchaning  turli  sinonimik  ottenkalarini  ham  ifoda  qila  olmaydi. 

SHunay ekan,  bir  tarkibli  gapning  bosh bo‘lagi  sub`ekt  va  predikat  tushunchasini 

o‘zida birlashtiradi, u ega ham emas, kesim ham emas, deyish til faktlariga to‘g‘ri 

kelmaydi. 

Mana shu o‘rinda I.Rasulov A.A.Potebnya va V.V.Vinogradov singari yirik 

tilshunoslar  bilan  munozaraga  kirishadi.  A.A.Potebnya  «Ega  va  kesim 

tushunchalari 

munosabatdordir, 

ya`ni 

bir-birini 

ko‘zda 

tutadi», 

deydi. 

V.V.Vinogradov  bundan  kesim  yo‘q  joyda ega,  ega  yo‘q  joyda  kesim  bo‘lmaydi. 

Bir  tarkibli  gapni ega  tarkibidan  yoki  kesim  tarkibidan  iborat  deyish  gapning 

dialektik  xarakterini  inkor  qilishdir.  Kesim  shuning  uchun  ham  kesimki,  u egaga 

munosabatdor,  ega  shuning  uchun  ham egaki,  u  kesimga  munosabatdor.  Ular 

o‘zaro  bog‘liq.  SHuning  uchun  bosh  bo‘laklarning  biri  bo‘lmasa,  ikkinchisi  ham 

bo‘lmaydi.  Bir  tarkibli  gap  bosh  bo‘lagini  yo ega,  yo  kesim  deyish  uni  to‘liqsiz 

gaplar qatoriga kiritadi, degan xulosaga keladi. V.V.Vinogradovning ushbu fikriga 

tanqidiy  munosabatda  bo‘lgan  I.Rasulov  shunday  deydi: «Ega  va  kesimning 

munosabatdorligi  haqidagi  ta`lim  logika  qonunlarini  til  qonunlariga  tatbiq  qilish 

deb  qaralishi  kerak.  Modomiki,  hukm  ikki  a`zoli  deb  tan  olingan ekan,  uning