O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi

3. SHAXSI UMUMLASHGAN GAPLARNING STILISTIK 

XUSUSIYATLARI 

 

SHaxsi umumlashgan gaplar ham shaxsi aniq va shaxsi noaniq gaplar singari 

bilan tarkibli gaplarning egasi topiladigan guruhida qaraladi. Ammo uning ma`lum 

farqlari  ham  bor.  Birinchi  farq  semantik  jihatdandir.  Agar  bir  tarkibli  gaplarning 

avvalgi ikki turining birida grammatik jihatdan shakllanmagan ega mazmunan aniq 

bilinib tursa yoki noaniq bo‘lsa, shaxsi umumlashgan gap mazmunan ko‘pchilikka, 

umumga qaratilganligi bilan xarakterlanadi. «Bosh bo‘lagidan anglashilgan harakat 

umumga  qaratilgan  gaplar  hamda  odat  tusiga  kirgan  yoki  takrorlanib  turadigan 

harakatni ifoda qiluvchi gaplar shaxsi umumlashgan gaplarni tashkil qiladi».

42

 Bu 

tip  gaplardan  mazmunan  nasihat,  hikmatlilik  ottenkalari  anglashilib  turishi  ham 

ularning  semantik  o‘ziga  xosliklaridir. «Bunda  umumga  qaratilgan  hayotiy 

xulosalar,  uzoq  asrlik  hayotiy  tajribalar,  umumiy  qoidalar,  mehnat  yakunlari, 

umumlashgan mulohazalar ifoda qilinadi».

43

 

Grammatik  jihatdan  bir  tarkibli  gaplarning  boshqa  tiplariga  aynan  mos 

keladi  –  ega  grammatik  jihatdan  ifodalanmaydi.  Ayni  paytda,  bir  tarkibli 

gaplarning  ushbu  turi  o‘ziga  xos  bo‘lgan  stilistik  xususiyatlarga  ham ega.  Ushbu 

bobda ana shular haqida mulohaza yuritiladi. 

Bu gaplarning stilistik xususiyatlari haqida gapirganda ularning semantik va 

grammatik  xususiyatlariga  tayanilgan  holda  fikrlashga  to‘g‘ri  keladi.  CHunki  bu 

har  uch  holat  bir-biri  bilan  chambarchas  bog‘liq  va  bu  holatlar  yaxlitlikda  tahlil 

etilgandagina  shaxsi  umumlashgan  gaplar  to‘g‘risida  asosli  xulosalar  chiqarish 

mumkin bo‘ladi. 

YUqorida  bayon  qilingan  qisqacha  izohlardan  ham  anglab  olish  mumkinki, 

shaxsi umumlashgan gaplarni ma`lum bir voqelik haqida axborot, ma`lumot berish 

                                           

42

 

Расулов И. Ҳозирги ўзбек адабий тилида бир составли гаплар. – Тошкент: Фан, 1974. –Б.145.

 

43

 

Мирзаев М., Усмонов С., Расулов И. Ўзбек тили. – Тошкент: Ўқитувчи, 1978, -205.

 

---

65 

 

doirasida  chegaralab  bo‘lmaydi,  ya`ni  umumlashgan  mazmunan  informatsion 

xarakterda emas.  Ular egasi  topiladigan  gap  doirasidagi  boshqa  gaplardan  farqli 

o‘laroq  o‘zida,  ta`kidlanganidek,  maslahat,  nasihat,  da`vat  singari  qo‘shimcha 

ma`no ottenkalarini tashiydi. SHu bilan semantik-stilistik jihatdan alohidalik kasb 

etadi.  Bu  borada  A.M.Peshkovskiy  muhim  bir  gapni  aytgan ekan: «Bunday 

paytlarda  bog‘lanishning  umumlashgan  formasi  chuqur  hayotiy  va  adabiy 

qiymatga ega  bo‘ladi.  U  bir  shaxsni  umum  bilan,  sub`ektiv  holatni  ob`ektiv  holat 

bilan  biriktiruvchi  ko‘prikdir.  Biror  kechinma  qancha  intim  bo‘lsa,  uni  ommaga 

bayon  qilish  qancha  qiyin  bo‘lsa,  uni  umumlashtirish ehtiyoji  shunchalik  kuchli 

bo‘lib,  kechinma  hammaga,  jumladan  tinglovchiga  ham  ko‘chiriladiki,  bu  paytda 

xabar birlik shaxs formasidagiga qaraganda ancha ta`sirchan bo‘ladi».

44

 

Bu gaplarning sanab o‘tilgan boshqa bir tarkibli gaplar bilan umumiy jihati 

ularning tarkibiga ham ega kiritilsa, mazmunga putur etadi. Ana shu mazmundagi 

g‘alizlikni biz stilistik g‘alizlik deb tushunamiz. 

Bu  tip  gaplar  strukturasidagi  kesimning  2-shaxs  ko‘rsatkichlari  bilan 

shakllanishi  ularning  grammatik  o‘ziga  xosligi  bo‘lib  hisoblanadi  va  stilistik 

xususiyatlarini  belgilashda  ham  o‘lchov  vazifasini  o‘taydi.  Unda  zamon  ham 

umumiy  bo‘ladi.  Ammo  I.Rasulov  ularda  nutqda  bosh  bo‘lagi  1-  va  3-  shaxs 

shakllari bilan ifodalangan tiplari ham ancha keng qo‘llanishini aytgan. 

SHaxsi  umumlashgan  gaplar  umumga,  ko‘pchilikka,  barchaga  qaratilgan 

bo‘lishi yuqorida aytildi. Mana shu fikrning o‘zi bu tip gaplarning dialogik nutqqa 

xos emasligini,  uning  monologik,  minbar  xarakterini  ko‘rsatadi.  Barcha  kuch  va