O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi

2. Sug’urta tashkilotlarining daromadi va xarajatlari

Sug’urta tashkilotlari daromad va xarajatlarining muvozanati ularning barqarorligini ifoda qiladi.

Sug’urtalanuvchilar zimmalariga olgan sug’urta majburiyatlari bajarilishini ta`minlash maqsadida shaxsiy sug’urta bo’yicha bo’lg’usi to’lovlar, mulkiy va javobgarlik sug’urtasi bo’yicha zaxiralarni vujudga keltiradilar. Bu zaxiralar

musodara qilinishi mumkin emas. Sug’urtalanuvchilar soliqlar to’langandan keyin qoladigan va o’z ixtiyorlariga kelib tushadigan daromadlaridan o’z faoliyatlarini ta`minlash uchun zarur bo’lgan fondlar tashqil qilishlari mumkin.

Sug’urta tashkilotlarining daromadlari sug’urta tadbirlaridan daromadlar, investitsiya faoliyatlaridan va boshqa tushumlar xisobidan shakllanishi mumkin. Sug’urta to’lovlari sug’urta tashkilotlarining birlamchi daromadidir. Uning asosida sug’urta mablag’larining doimiy xarajatlari amalga oshiriladi, shu bilan birga u investitsiya faoliyatini mablag’ bilan ta`minlashining manbai xisoblanadi.

Sug’urta xarajatlariga mablag’ sarflash bilan uning ixtiyoriga daromadlarning kelib tushishi o’rtasida muayyan vaqt o’tadi. Bu vaqt davomida daromad bilan xarajatning farqidan, ya`ni daromadlarni xarajatlardan oshgan qismidan foydalanish mumkin. SHaxsiy sug’urtada zaxira mablag’lari 10 va undan ko’p davrda sug’urta ixtiyorida bo’lishi mumkin undan tashqari aloxida zaxira va rezerv fondlari shakllanadi. Demak, ular o’n yillar davomida xarakatsiz yotishi mumkin. Bu imkoniyatlar sug’urta fondidan sug’urtalovchining qarz fondini shakllantirishga, tijorat munosabatlarida qatnashishga imkon beradi.

№	Balans moddalarining nomi		So’mmasi
Daromadlar
1.	Sug’urta faoliyatidan
1.1 .	Sug’urta operatsiyalari bo’yicha
1.1 .1	Sug’urta shartnomalari sug’urta badallari	bo’yicha
1.1 .2	Qayta sug’urtalash shartnomalari asosida olingan sug’urta badallari
1.1 .3	Sug’urta rezervlarini qaytarish (Xayot sug’urtasi mol-mulk sug’urtasi javobgarlik sug’urtasi bo’yicha).
1.2 .	Boshqa sug’urta daromadlari
1.2 .1	Moliyaviy quyilmalardan
	Obligatsiya aktsiyalari dividendlar	bo’yicha
	Qushma korxonalar birgalashib qatnashishdan	faoliyatida
II.	Sug’urta faoliyatidan faoliyatdan	tashqari
	Moliyaviy quyilmalardan

	Qimmatbaxo qog’ozlar, aktsiyalar va obligatsiyalardan olingan dividendlar
Barcha daromadlar
III. Amortizatsiya
Xarajatlar
	Sug’urta ta`minoti va qoplamalarini to’lash
	Sug’urta rezervlarini to’ldirish uchun ajratmalar (Xayot, mol-mulk sug’urtasi, javobgarlik sug’urtasi)
	Ogoxlantirish tadbirlariga ajratmalar
	Sug’urta badallarini qayta sug’urtalashga joylash
	Sug’urtani boshqarish
	Boshqa xarajatlar
	Xarajatlarning jami

Sug’urtalovchining bu mablag’lari xalq xo’jaligining xar bir tarmog’iga kredit to’g’ridan-to’g’ri berish qimmatbaxo qog’ozlar sotib olish va boshqa maqsadlar uchun foydalanilishi mumkin.

Bundan tashqari sug’urta tashkilotlari kadrlar tayyorlash, maslaxat berish va boshqa xizmat ko’rsatishdan xam daromad olishlari mumkin.

Sug’urta tashkilotlarining xarajatlari sug’urta fondining taqsimlanishi jarayonida shakllanishi mumkin. Bu xarajatlar ikki bir-biriga bog’liq iqtisodiy jarayonga xizmat qiladi.

1. 
   Sug’urta bo’yicha zararlarni qoplash majburiyatlarini sug’urtalanuvchilarga to’lash.
   
2. 
   Sug’urta tashkiloti faoliyatini mablag’ bilan ta`minlash.
   

Xarajatlarni quyidagi moddalarga ajratish mumkin.

1. 
   Sug’urta qoplamalari va sug’urta ta`minotiga mablag’ ajratish
   
2. 
   Sug’urta rezervlariga mablag’ ajratish
   
3. 
   Ogoxlantirish tadbirlariga mablag’ ajratish
   
4. 
   Mablag’lardan bir qismini qayta sug’urtalashga o’tkazish
   
5. 
   Sug’urtani boshqarishga mablag’ ajratish
   
6. 
   Boshqa xarajatlar
   

Bu xarajatlarning xammasi sug’urta xizmatlarining tannarxini tashqil qiladi.

Tannarxni ikki guruxga bo’lish mumkin:

1. 
   Keng ma`nodagi tannarx
   
2. 
   Tor ma`nodagi tannarx
   

YUqoridagi sanab o’tilgan barcha xarajatlar keng ma`nodagi xarajatlarga kiradi. Sug’urtani boshqarish xarajatlari esa (ma`muriy) tor ma`nodagi tannarxga misol bo’ladi.

Jaxon amaliyotida sug’urtaning boshqarish xarajatlari ekvizatsion inkassa, tugallash va boshqarish xarajatlariga bo’linadi. ekvizatsion xarajatlar shartnoma tuzish maqsadlarida amalga oshiriladi. SHartnoma tuzishdan oldin tibbiyot ko’rigidan o’tish kerak. Inkassa xarajatlari sug’urta to’lovlarini to’lash bilan bog’liq bo’lib, xodimlarga mexnat xaqi sifatida beriladi. Tugallash xarajatlariga sug’urta komissiyalari va eksportlarning sug’urta xodisasi sodir bo’lgan joylarga borishlari bilan bog’liq yo’l xaqi, sud xarajatlari, aloqa xarajatlari va boshqalar kiradi. Boshqarish xarajatlari xodimlarning ma`muriy idora xarajatlaridan tashqil topadi.

Sug’urtalanuvchining daromad va xarajatlarini taqqoslab sug’urta tadbirlarining yakunlari aniqlanadi. Bu ko’rsatkich sug’urta tashkilotining barcha faoliyati va sug’urtalashning xar biri bo’yicha xisoblanadi.

Moliyaviy natija ikki ko’rsatkich bilan ifodalanadi:

1. 
   Sug’urtalovchining foydasi (zarari)
   
2. 
   Badallar rezervining ko’payishi.
   

Sug’urta tadbirlaridan olinadigan foyda sug’urta xizmatlari ko’rsatish baxosi bilan uning tannarxi o’rtasidagi farq sifatida xisoblanadi. Daromadlik darajasi rentabellik sifatida yillik foyda miqdorini yillik sug’urta badallari miqdoriga munosabati sifatida aniqlanadi.

Sug’urta tadbirlaridan olinadigan foydadan tashqari investitsiya tadbirlaridan xam foyda olinishi mumkin.

Sug’urta tashkilotining sug’urta tadbirlari va investitsiya faoliyatidan olinadigan daromadlari daromad solig’iga tortiladi.

Sug’urta xodisalarining tasodifiy sodir bo’lishi qulay sharoitlar va ayrim yillarda ortiqcha mablag’lardan zaxira fondini shakllantirishni taqozo etadi. Bu tadbir sug’urta tashkilotlari moliyaviy axvolini barkaror bo’lishini ta`minlaydi.

Rezerv-(zaxira) fondlarini manbai netto stavkasining ortib qolgan mablag’i bo’lib, bu qoldiq, yildan yilga ko’payib va noqulay yilda sarflash uchun to’planib boriladi. Noqulay yillarda xarajatlarning daromadlaridan ortgan qismi ana shu rezerv fondlari xisobidan qoplanadi.

Sug’urta soxasida zararning 3 xili kuzatiladi.

Birinchi xilga xar yili takrorlanib turadigan bir me`yordagi zararlar xajmi kiradi, ikkinchisiga o’rtacha zarardan ko’proq sodir bo’lgan zararlar, uchinchisiga esa ulkan sifatlar natijasida xosil bo’lgan katta miqyosdagi zararlar kiradi. Birinchi va ikkinchi xil zararlarni sug’urta tashkiloti xisobidagi zaxira fondlari xisobidan qoplansa, uchinchi xildagi zararlar esa katta miqdordagi zaxira fondini tashqil qilishni talab qiladi.

Katta miqdordagi zaxira fondlari bir necha sug’urta tashkiloti ishtirokida tashqil qilinishi mumkin. Bunday fondlarni tashqil qilishda qayta sug’urtalash

usullaridan xam foydalanish taqim qilinadi. Bundan tashqari sug’urta zaxiralarini shakllantirishda badallar rezervlardan xam foydalaniladi.

3.