II.Bob. Asosiy qism. 2.1. Ko’p omilli dala tajriba usullarini o’rganish. Ko’p omilli. Tajribada ikki va undan ortiq masala bir vaqtning o’zida tekshirilsa ko’p omilli tajribalar deyiladi. Masalan, yaganalash muddati va chilpish muddati; tup soni, o’g’itlash va sug’orishlar birgalikda.
Ko’p omilli tajribalarni rejalashtirish.Ko’p omilli tajribalarda har xil fakto rlarni
o’rganish, ularning o’zaro ta’sirini aniqlash imkoniyati saqlab qolinishi kerak. Bunda omillik yoki faktoriallik printsipi saqlab qolinishi va tajribada o’rganilayotgan hamma omilni aloxida baholash imkonini berishi lozim. Bu tajribalarda standart varianlar soni ham ikkita va undapn ortiq bo’ladi.
Tajriba sxemasi
1. 0
2. N
3. P
4. K
5. NP
6. NK
7. PK
8. NPK
Bu tajribada 3 ta o’g’itning ta’siri alohida variantlarda o’rganiladi.
Dastur tuzishdagi juda murakkab masala tajriba sxemasi hisoblanib, u qishloq xo’jaligida hozirgi dolzarb masalani ilmiy asosda hal qilishga qaratilgan bo’lishi kerak. Dastur tuzayotganda tajriba uslublariga, usullariga va uslubiy savollarga aniq
javob berish kerak: rejalashtirilgan tajribalar qanday, qaysi usullarda o’tkaziladi. Bunda to’g’ri tanlangan uslub to’g’ri xulosalar chiqarishga, noto’g’risi esa aksincha
natija olishga olib keladi. Rejalashtirish tugallangandan keyin er uchastkasini tanlash, uni o’rganish va tajriba qo’yish uchun tayyorlash bilan shug’ullanish lozim.
Er uchastkasini o’rganish va uni tajriba qo’yishga tayyorlash bilan bog’liq bo’lgan ishlardan biri rejalashtirilgan tajribaning uslubini ishlab chiqishdan iboratdir. Buning uchun esa tajriba uslubining asosiy elementlari bilan yaqindan tanishib chiqilgan bo’lish kerak. Tajribada tayyorgarlik davrining oxirgi etapi ish rejasi hisoblanadi. Dala va vegetatsiya tajribalari qo’yilishdan oldin uning dasturi tuziladi. Dala va vegetatsiya tajribalarini tuzishda bir qancha uslub va shartlarga amal qilish zarur. Bular tajribani o’tkazishning tartiblarini belgilab tadqiqotchi bajaradigan ishlarni osonlashtiradi va quyidagi bo’limlardan iborat:
1. Mavzuning nomlanishi.
2. Tajribaning boshlanishi_____va tugashi_____.
3. Ilmiy rahbar va tajribani bajaruvchi.
4. Mavzuni asoslash.
5. Ishning maqsadi va vazifalari.
6. Tajribaning sxemasi.
7. Tadqiqotning uslubi.
8. Ishni o’tkazish sharoitlari.
9. Kutilayotgan natijalar.
Tajriba o’tkazish sharoiti va uslublari.
Iqlim sharoiti. Bu bo’limda tajriba o’tkaziladigan xo’jalik iqlim sharoitiga to’liq tavsif beriladi (atmosfera oylik haroratlari, yog’ingarchilik havo namligi, tuproq harorati, samarali harorat yig’indisi va h.k.) ma’lumotlar hammasi jadval shaklida berilib meteostantsiya ma’lumotidan foydlanish kerak. Bu erda ekilayotgan ekin turi
uchun iqlim sharoiti qulay yoki noqulayligi haqida ham xulosa qilinadi. ko’p omilli vegetatsion tajribalar natijalarining dispertsion tahlili. Vegetatsiya tajribasi, asosan statistik kompleks bo’lib, o’z ichiga bir nechta birbiridan alohida variantlar tanlanmalariga egadir. Umuman dispersion tahlil vazifasi statistik nolinchi gipotezani tekshirishdan iborat. Uning ma’nosi variantlar o’rtacha ko’rsatuvi orasida farq yo’q.
Bir yillik ekinlar tajribasidan olingan omillar quyidagi ketma – ketlikda bajariladi:
1) birlamchi ashyolar hosil jadvaliga kiritiladi;
2) variantlar farqlarining kvadratlari topiladi;
3) dispersion tahlil jadvali chizilib No ni f kriteriya bo’yicha tekshiriladi.
Ko’p omilli dala tajribalari ma’lumotlarini tahlil qilish.
Ma’lumotlarni dispersion tahlil qilish quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi.
1. Hosildorlik jadvaliga boshlang’ich ma’lumotlar kiritiladi, yig’indi va o’rtachalar aniqlanadi.
2. Umumiy variatsiya bo’yicha kvadratlarning yig’indisi, takrorlashlar va variantlar o’zgarishlari bo’yicha yig’indi hisoblanadi.
3. Variantlar bo’yicha umumiy variatsiya asosiy o’rganiladigan omillar bo’yicha tarkibiy qismlarga bo’linadi.
4. Dispersion tahlil bo’yicha omillarning ta’siri va o’zaro ta’sirining muhimlik darajasi to’g’risida nolinchi gipoteza tekshirib ko’riladi.
5. Ko’p omilli dispersion majmua–bu boshlang’ich ma’lumotlarning jamlangani bo’lib, u belgilarning o’zgaruvchanligiga ta’sir etuvchi omillar ta’siriga statistik baho berish imkonini yaratadi.
