О`zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

 
5. Sug`orishning kelib chiqishi
 
Xorazmda Kaltaminor, Tozabog`yop madaniyatlari izlari, Amudaryoning toshqin 
suvlaridan foydalanib yashagan xalqning madaniyatli ekanligi, bu erda va Moxondaryo 
xdvzasida toshqin suvlarni chuqur erlarga tortib tushirib, unda tariq, arpa, kunjut, qovoq, 
bug`doy etishtirilganligi ko`rinadi. Sug`orish kanallarining yo`nalishi o`sha ibtidoiy jamoa 
tuzumi davrida odam yashagan erlar bilan bog`liq. Toshqin suvlar tartibga solinib, ular kanal 
holatiga keltirilganligi ma`lum bo`ldi.
Farg`ona kabi tog` soylari bilan bog`liq erlarda soylarning oyoqlarida toshib yotgan 
suvlarni boshqarish yo`li bidan dehqonchilik qilingan.
Eng eski dehqonchilik joylari ham avvalo shu toshqinlar atrofida vujudga kelgan. Demak, 
ibtidoiy jamoa odamlari kanal qurish usulini bilmaganlar. Faqat daryo toshqinlaridan hosil 
bo`lgan tabiiy suvlardan foydalanganlar. Xullas, asrimizning boshlarigacha butunlay qorong`i 
bo`lgan ibtidoiy jamoa davri faqat arxeologiya fanining yutuqlari natijasida birmuncha 
yoritildi. Ashel’ madaniyati davridan tortib to sinf va davlatlar vujudga kelguncha, to`g`rirog`i, 
O`rta Osiyoda ilk yozma tarixiy ma`lumotlar paydo bo`lgungacha o`tgan bir necha yuz ming 
yilni o`z ichiga olgan davrda o`lkamiz xalqlari dunyodagi hech bir xalqning ibtidoiy davr 
tarixidan qolishmaydigan boy tarixga ega ekanligi ma`lum bo`ldi.
5. Qadimgi davr yodgorliklari
Bundan 3000 yilcha ilgari odamlar temirni olovda eritish yo`lini topib, uni ishlata 
boshlaganlar. Bu davrda ishlab chiqarish imkoniyati shu darajaga etadiki, bir kishining 
mehnatidan unadigan daromad uning bir o`zini boqishgagina emas, balki bir necha kishini 

---

31 
boqishga kifoya qila boshlaydi. Dehqonchilikda va chorvachilikda urushda qo`lga tushirilgan 
asirlar zo`rlab ishlatiladi. Ular qullarga aylantiriladi. Natijada quldorlik jamiyati kelib chiqadi, 
jamiyat ko`proq qo`l mehnatiga tayana boshlaydi
O`zbekistonda va umuman O`rta Osiyoda bu bosqichning bo`lib o`tgan-o`tmaganligi 
haligacha mutlaqo tekshirilmagan edi. Qadimgi Xorazm erlarida, g`arbiy Buxoro cho`llarida 
Ulug` Vatan urushi arafasida o`tkazilgan arxeologiyaga oid tekshirishlar bu masalaga ravshanlik 
kiritdi. SHu tariqa Amudaryo va Zarafshon etaklarida cho`lga aylanib yotgan katta maydonlarda 
arxeologiyaga oid tadqiqotlar o`tkazilgan vaqtda bu erlar qadimgi qal`alar, ko`shklar va 
shaharlarning vayronalari bilan, ular orasidan o`tgan qadimgi sug`orish kanallari izlari bilan to`la 
ekanligi birmuncha aniqlandi.
Arxeologiyaga oid tekshirishlarning aniqlashicha, Xorazmning g`arbida, Qoraqum 
ichlarida bundan 2500 — 2600 yillar ilgari juda katta qal`alar bino qilingan. Ular ichida 
imoratlar solingan, aholi bu qal`alar atrofida Amudaryoning qadim Sariqamish ko`liga kirib 
ketgan tarmog`i bo`lmish Dovdon suvi toshqinlarini boshqarib, unda dehqonchilik va 
chorvachilik bilan shug`ullangan. Hozirgi Qoraqalpog`iston tuprog`ida ham ahvol shunday 
bo`lgan.
Bunday ulkan qal`alarning xom g`ishtdan bino qilinishi, toshqin suvlarini tartibga solib, 
sug`orish kanallari qurilishi bu davrda O`rta Osiyoda Qadimgi SHarq davlatlari tipidagi
davlat bo`lganidan darak beradi. Ayni zamonda Gretsiya va eronda maydonga kelgan yozma 
ma`lumotlarda miloddan burungi VII asrda O`rta Osiyodagi Saklar davlati bilan g`arbiy erondagi 
Midiya davlati o`rtasidagi Janubiy Turkmaniston erlarida hukmronlik qilish uchun kurash 
borgani, eronda Ahamoniylar davlati vujudga kelguncha bu joylar Xorazm davlatiga qaram 
bo`lgani hdqida so`z boradi.
Buni g`arbdagi burjua sharqshunoslari pisand qilmagan edilar. Ammo arxeologiyaga oid 
tekshirishlar bu holning haqiqat ekanligini tasdiqladi va juda ko`p yangi muammolarni o`rtaga 
tashladi.
Bundan 2100 yilcha burun O`rta Osiyoga kelib ketgan Xitoy sayyohi CHjan TSyanning 
ma`lumotlariga ko`ra, «Davan» deb atalgan Farg`onada 70 ga yaqin katta va kichik qal`alar, 
300000 ga yaqin aholi bo`lib, bu erda beda, uzum etishtirilgan va yilqichilik keng rivojlangan.
Katta Farg`ona kanali qurilishida o`tkazilgan arxeologiyaga oid kuzatishlar va keyingi 
yillarda o`tkazilgan maxsus ilmiy safarlar natijasida esa Farg`ona vodiysida ashel’ va must’e 
davrlarida odam yashaganligi, keyingi taraqqiyot natijasida jez davrida CHust va Dalvarzin kabi 
ibtidoiy qishloqlar bo`lgani aniqlandi.
Bundan keyingi o`troq madaniyat soylarning etagidagi toshqinlar va ko`llar orasida keng 
tarqalib, hozir Sirdaryoga yaqin cho`llarda bu davrning xarobalari ko`p uchraydi.
Farg`onaning CHjan TSyan safaridan keyingi davrda qanday bo`lganligi haqida yozma 
ma`lumotlar yo`q, lekin arxeologiya bu xususda ko`p ma`lumotlarni aniqlab berayotir.
Ko`pgina burjua sharqshunoslari O`rta Osiyodagi qadimgi madaniyatni yo`qqa chiqarib, bu 
erlarda madaniyat faqat eron davlati ta`siri ostida vujudga kelib, keyinroq Iskandar Zulqarnayn 
(Aleksandr Makedonskiy) istilosi va umuman greklar hukmronligi ta`sirida taraqqiy qilgan, 
so`ngra yana xarobalikka yuz tutib, faqat arablar istilosidan so`ng islom dini ta`sirida yana 
ko`tarilgan degan fikrni ilgari surar edilar. Xorazmda, G`arbiy Buxoro cho`llarida va umuman 
butun O`zbekistonda arxeologiya yordamida topilgan narsalar va dalillar esa g`arbning bu 
uydirmalarini fosh qilib tashladi.
Eroniylar va greklar istilosigacha hamda undan keyin bo`lgan moddiy madaniyat 
chetdan kelgan ta`sirning yaqqol izlari emas, albatta. eron pullari Makedoniyadan kelgan, bu 
erda rasm bo`lgan ba`zi idish shakllari arxitektura yodgorliklari topilgan, ammo buni chetdan 
kelgan moddiy madaniyat ta`siri tufayli O`rta Osiyo madaniyatida keskin siljish vujudga kelgan 
deb bo`lmaydi.
O`rta Osiyoda quldorlik davrining yuqori taraqqiyoti Parfiya, Gretsiya, Baqtriya hamda 
Kushon kabi mahalliy xukmronlar zamonida paydo bo`ldi. Bu zamonda qal`alar bino qilishda, 
sug`orish kanallari qurishda, hunarmandchilik, shaxar hayoti, yo`l ishlari, ichki-tashqi savdo 

---

32 
hamda san`atda jiddiy ko`tarilish yuz berganligida sinfiy munosabatlarning keskinlashganligi 
ko`rinadi. Bu holat yolg`iz Xorazmda topilgan arxeologiyaga oid ashyolardangina emas, balki 
butun O`rta Osiyoda o`tkazilgan va o`tkazilayotgan tekshirishlardan ham yaqqol ko`rinib turadi.
Ilgari O`rta Osiyoning madaniy-siyosiy va iqtisodiy aloqalari haqidagi targ`ibot faqat eron 
hamda Old Osiyo bilan munosabat, «Eron ta`siri» degan gaplardan nariga o`tmas edi. Xorazm va 
Buxoro viloyatida o`tkazilgan arxeologiyaga oid qazishlar O`rta Osiyo xalqlari Russiyaning 
markaziy rayonlari, ayniqsa Volga daryosining havzasida bo`lgan davlatlar bylan juda qadimdan 
muntazam aloqada bo`lib kelganini ko`rsatadi. Daliliy ma`lumotlar qadimdan boshlangan bu 
aloqaning ilgari etarlicha o`rganilmay kelinganini ko`rsatadi. Bu aloqaning ko`pgina qirralari 
kelajakda yana ham ravshanroq tekshirilishi shubhasizdir.
Otashparastlik zardusht (zaroastrizm) dinining rivoji eronda emas, O`rta Osiyoda 
bo`lganligi arxeologlar tomonidan isbotlandi. Buni qazishmadan topilgan daliliy ma`lumotlar 
tasdiqladi. Milodimizdan bir necha asr burungi yodgorliklarni tekshirish muhim iarsalarni 
ochmoqda. CHunonchi, akademik YA.G`.G`ulomov 1936 yili Xorazmning Mang`it rayonidagi 
qubba tog` ustida zardushtiylarning qabristonini topdi. Unda katta hom g`ishtlardan qurilgan 60 
metrli tor bino xarobasi ichida benihoya ko`p odam suyaklari topildi. Suyaklarning ko`miklari 
g`ajilgan, ba`zi mayda suyaklar mutlaqo yo`q. Suyaklarni allaqaerdan to`plab, binoning ichiga 
tashlay berganlar. Keyinchalik alohida kishilarning suyaklarini sopoldan yasalgan maxsus qutilar 
(ossuariylar) yoki ostadonlarga solib, o`sha binoda saqlaydigan bo`lganlar. 
Arxeologlar zardushtiylarning muqaddas kitobi sanalgan «Avesto»da ham qadimgi yunon 
yozuvlarida aytilgan marosimga duch kelganlar. «Avesto»da aytilishicha, qadimgi zardushtiylar 
o`likni erga ko`mishni, suvga tashlashni, o`tda kuydirishni qattiq gunoh deb hisoblaganlar. 
SHuning uchun o`likni uzoqdagi yalang`och qoyalar ustiga eltib tashlaganlar. Uni yirtqich 
hayvon va qushlar eb ketganidan keyin uning suyaklari uzoq vaqt quyosh ta`sirida qolib 
tozalangach, yig`ib olingan va boyagi bino — «novus»da saqlangan. Suyaklarni ossuariylarda 
saqlash odati keyingi zamonlargacha, ya`ni O`rta Osiyoda musulmonchilik keng tarqalguncha 
davom etgan. Bu xildagi suyaklar solingan sopol qutilar hozir O`rta Osiyoning ko`plab 
joylaridan topilmoqda.
Qoraqalpog`istonda Jonbos (YOnbosh) qal`asini qazishda zardushtiylarning otashkadasi, 
ya`ni o`tga topinadigan ibodatxonasi topilgan. Qal`aning darvozasidan kirilgach, to`g`ri 
ko`chaning ikki tomoni ikki imorat bo`lib, ko`cha borib qal`aning to`rida shu otashkadaga 
taqaladi. Uning yonida qal`aning hokimi turadigan katta bino qoldig`i topilgan. Otashkadaning 
tashqari xonasi atrofiga supalar qilingan. O`rtada erda ovqat qoldiqlari, suyaklar, danaklar, siniq
idishlar juda ko`p topilgan. Ichkari xonaning devorlari uzoq yongan olovdan yaltirab qorayib 
ketgan bo`lib, uyning narigi tomonidagi maydonchada benihoya ko`p kul saqlanib qolgan. Bu 
kuldan qisman olovxona uyning ichidan ham topilgan. Demak, ichkarida muqaddas olov 
to`xtovsiz yonib turgan, ziyoratga kelganlar tashqari xonada supalarda o`tiruvchi maxsus din 
arboblari — «atrabon»larga o`z xddyalarini berib, ular orqali «olovning duosini olib» qaytganlar. 
Arxeologiya ma`lumotlari va turli e`tiqodlar to`g`risida saqlangan xotiralarning hammasi 
zardusht dinining vatani xdmda «Avesto» kitobi maydonga kelgan joy O`rta Osiyo, ya`ni 
Xorazm va Balxda bo`lib, 200 kiyik terisiga zarhal harflar bilan yozilgan bu kitob, 1992 yili 
Dushanbeda oddiy qog`ozda nashr etildi va haqiqatdan ham uning Vatani o`lkamizda ekanini 
tasdiqlaydi. 
Milodimizdan avvalgi III asrdan boshlab O`rta Osiyo va SHimoliy Hindiston Grek-
Baqtriya davlati, so`ngra Kushon hamda eftalit davlatlari qo`l ostida bo`lgan; o`sha zamondan bu 
ikki mamlakat orasida ma`lum munosabat boshlangan. Mavjud yodgorliklar bu to`g`rida juda 
ko`p ma`lumot beradi.
1933 yili Termiz rayonida, Ayritom degan joyda, budda dini ibodatxonasining xarobasi 
topilgan. Ibodatxonada buddaning haykali va boshqa ibodatxona qismlari qatorida toshdan 
yasalgan odam haykallari topilgan; ular musiqa chaluvchi, xadyalar tashuvchi erkak va ayol 
haykallari bo`lib, ibodatxonaning tashqi tomon karnizi shu haykallar bilan bezatilgan. 

---

33 
Haykallarning qiyofasida, kiyimlarida Hindistonga xos belgilar yorqin bo`lib, bu san`at ikki 
mamlakat orasidagi munosabatlarning samarasidir.
II asrda Kushon davlati budda dinini Hindistondan O`rta Osiyo va SHarqiy Turkistonga 
tarqatib, uni davlat dini darajasiga ko`targan. O`zbekistonda, ayniqsa uning janubiy rayonlarida 
va SHarqiy Turkistonda topilgan ko`plab buddizm yodgorliklari o`sha davrga qarashlidir.
III asrda eronda moniy dini vujudga keldi, lekin u uzoq saqlanmadi, uning tarafdorlari 
O`rta Osiyo va SHarqiy Turkistonga qochib o`tib, ko`proq savdo yo`li ustidagi shaharlarda bu 
dinni tarqatdilar.
Ba`zi arxeolog olimlar o`rta Osiyoda topilgan ko`plab suratkashlik va 
haykaltaroshlik yodgorliklaridagi tasvirlarning murakkabligiga qarab, ularni moniy dini bilan 
bog`lashga harakat qiladilar. Aslida bu hol Kushonlar hukmronligi davri (I-II asrlar) — 
quldorlik tuzumining o`rta Osiyo sharoitida eng rivojlangan davri bo`lganligi bilan
bog`liqdir. Bu davrda, bir tomondan, qabilalarning o`troqlikka ko`chib, sug`oriladigan erlarda
joylashish jarayoni kuchaygan - bo`lsa, ikkinchidan, quldor aristokratiya jamoalar erini
tortib olib, o`zlashtira boshlaydi, shu tariqa jamoalar o`z ichidan buzilib, butun-butun
qishloqlar quldor aristokrat «dehqon»larga tobe bo`lib qoladi. Bu feodalizmning kurtaklari edi.