O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

3.3
 
. O‘TA O‘TKAZUVCHAN QO‘ZG‘ATISH CHULG‘AMLI 
SINXRON MASHINALAR 
Hozirgi vaqtda qo‗zg‗atish chulg‗amlari o‗ta o‗tkazuvchan materiallardan 
tayyorlangan sinxron mashinalarga bo‗lgan qiziqish oshib bormoqda.
Ayrimmetallar absolyut nul temperaturada o‗ta o‗tkazuvchanlik kuzatiladi. O‗ta 
o‗tkazgichlarning qarshiligi amaliy jihatdan nulga teng. Bu holda ma‘lum bir kritik 

---

143 
temperatura va magnit induksiya hamda kritik tok zichligi saqlanadi. Hozirgi 
vaqtda sanoat maqsadlari uchun niobiy va titan yoki niobiy va qalay 
qotishmalaridan tayyorlangan o‗ta o‗tkazuvchan materiallar foydalanilmoqda. 
Bunday o‗tkazuvchan materiallar uchun kritik temperaturaning qiymati 4,2

5 K, 
kritik tok zichligi 1000 A

mm
2
, kritik magnit induksiyasi 4

7 Tl ga teng.
Elektr mashinalari chulg‗amlari uchun o‗ta o‗tkazuvchan materiallarni 
qo‗llash kichik kesim yuzasidan juda katta tok o‗tkazib kuchli magnit maydonni 
hosil qilishga va chulg‗amning massasini kamaytirishga imkoniyat yaratadi. 
O‗ta o‗tkazuvchan materiallar asosan o‗zgarmas tok manbaiga ulanadigan 
mashinalarning qo‗zg‗atish chulg‗amlari o‗rnida ishlatiladi (3.2-rasm). Ularning 
o‗zgaruvchan tok oqadigan chulg‗amlar o‗rnida ishlatish texnik jihatdan mumkin, 
lekin elektr isroflar va juda kichik kritik toklar bo‗lgani uchun qulay 
hisoblanmaydi. Shuning uchun hozirgi vaqtda sinxron va o‗zgarmas tok 
mashinalari qo‗zg‗atish chulg‗amlari uchun ishlatiladigan o‗ta o‗tkazuvchan mate-
riallarni yaratish ustida ishlar olib borilmoqda. 
Qo‗zg‗atish chulg‗ami o‗ta o‗tkazuvchan materialdan tayyorlangan bo‗lsa, 
kritik temperaturada bu materialni tutib turish uchun maxsus sovitish qurilmasi 
ichiga solish kerak. 
3.2-rasm
. Quvvati 1200 kW, 3000 ayl/min bo‗lgan o‗ta o‗tkazgich qo‗zg‗atish chulg‗amli 
turbogenerator (a): 1 – rotor; 2 – qo‗zg‗atish g‗altagi (3) ni siqib turuvchi rotor bandaji (kamari); 
4 – ekran; 5 – shisha (steklo)plastikdan tayyorlangan vakuum idishi; 6 – elektrotexnik po‗lat 
plastinalaridan yig‗ilgan stator; 7 – mis o‗tkazgichining ichidan suv bilan sovitiladigan stator 
chulg‗ami; b) – quvvati 200 kW, 3000 ayl/min bo‗lgan o‗ta o‗tkazgich qo‗zg‗atish chulg‗amli 
turbogeneratorning yuklama bilan ishlashidagi xarakteristikasi