|
I
2
toklarning
geometrik yig‗indisiga teng bo‗lgan
I
ax
=I
1
+I
2
=I
0
–I
2
k
A
+I
2
=I
0
+I
2
(1–1/k
A
)
(1.24)
tok o‗tadi. I
1
va I
2
toklar faza jihatdan deyarli 180°bo‗lgani tufayli (I
0
≈0)ularni
algebraik ayirma ko‗rinishida yozish mumkin:
I
ax
=I
2
– I
1
.
(1.25)
62
Bundan ko‗rinishicha, pasaytirilgan avtotransformator chulg‗amining
umumiy qismi «a – x» bo‗yicha o‗tayotgan tok I
ax
birlamchi zanjir toki I
1
ga
teskari, ikkilamchi zanjir toki I
2
bilan esa mos yo‗nalgan bo‗ladi.
Ta‘kidlash lozimki, salt ishlash tokining qiymati juda ham kichik
bo‗lganligidan uni hisobga olmaganda (
I
0
≈ 0
), chulg‗amning ketma-ket (A –
a)va umumiy (a – x) qismlarining MYKlari miqdor jihatdan teng va faza
jihatdan qarama-qarshidir:
I
Aa
w
Aa
=I
1
(w
1
–w
2
) =I
1
w
1
– I
1
w
2
=– I
2
w
2
– I
1
w
2
=– ( I
1
+ I
2
)w
2
=– I
ax
w
ax
,
demak,
I
Aa
w
Aa
=–I
ax
w
ax
. (1.26)
Chulg‗amning ketma-ket (A–a) qismi uchun EYKlar muvozanat tenglamasi
quyidagi ko‗rinishga ega:
U
Aa
=–E
Aa
– E
σ(Aa)
+ I
1
· r
Aa
.
(1.27)
Chulg‗amning ketma-ket qismida asosiy magnit oqim hosil qiladigan
EYK
E
(Aa)
:
E
Aa
=E
1
(w
1
– w
2
) /w
1
=E
1
(1–1 /k
A
),
(1.28)
tarqoq magnit oqim hosil qiladigan EYK esa
– E
σ(Aa)
=– j I
1
·x
(Aa).
Chulg‗amning umumiy (a–x) qismi uchun EYKlar muvozanat tenglamasi
quyidagicha yoziladi:
U
ax
=U
2
– E
2
– E
σ(ax)
+ I
ax
·r
ax
.
(1.29)
Chulg‗amning umumiy qismida asosiy magnit oqim hosil qiladigan EYK:
E
ax
=E
2
=E
1
W
2
/w
1
=E
1
/k
A
(1.30)
va tarqoq magnit oqim hosil qiladigan EYK –
E
σ(ax)
=– jI
ax
x
(ax)
.
Agar avtotransformatorning transformatsiyalash koeffitsiyenti 1 ga yaqin
(k
A
>1)
bo‗lsa,
I
1
va
I
2
toklar bir-biridan kam farq qilib, ularning ayirmasi
kichik qiymatni tashkil etadi. Bu hol avtotransformator chulg‗amining umumiy
(a–x)
qismini kesimi kichik bo‗lgan simdan tayyorlashga imkon beradi.
Avtotransformatordagi isroflarni hisobga olmagan holda uning kirishidagi
(S
1
=U
1
I
1
)
va chiqishidagi
(S
2
=U
2
I
2
)
quvvatlarni tenglaymiz:
U
1
I
1
=U
2
I
2
=S
o‘t
.
(1.31)
63
Chulg‗am ikkilamchi zanjirining chiqishidagi to‗la quvvat S
2
ni «o‗tuvchi
quvvat
(S
o‘t.
)
» deyiladi.
Bundan tashqari, avtotransformatorda birlamchi zanjirdan ikkilamchisiga
magnit maydoni vositasida uzatiladigan hisobiy
(S
h
=S
em
)
quvvat ham mavjuddir.
Buni hisobiy quvvat deyilishiga sabab shuki, avtotransformatorning gabarit
o‗lchamlari va og‗irligi shu quvvat kattaligiga bog‗liq bo‗ladi.
Demak, avtotransformatorda hisobiy quvvat o‗tuvchi quvvatning birqismini
tashkil etib, qolgan qismi esa elektr bog‗lanish hisobiga chulg‗amning birlamchi
zanjiridan ikkilamchi zanjiriga uzatiladi.
Buni tasdiqlash uchun o‗tuvchi quvvat
(S
o‘t.
=S
2
=U
2
I
2
)
ni tashkil etuvchilarga
ajratamiz. (1.24) tenglamadan tok I
2
ni topib, uning qiymati
(I
2
=I
1
+ I
ax
)
ni o‗tuvchi
quvvat formulasi (1.31)ga qo‗yamiz:
S
o‘t.
=U
2
I
2
=U
2
(I
1
+I
ax
)=U
2
I
1
+U
2
I
ax
=S
e
+S
h
.
(1.32)
1.15. KATTA QUVVATLI AVTOTRANSFORMATOR ISH
JARAYONINING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
Katta quvvatli avtotransformatorda elektr jihatdan ulangan ikkita (parallel va
ketma-ket) chulg‗ami bo‗ladi (1.34, a-rasm).
1.34-rasmda past kuchlanishli (
U)
kirish tarmog‗idan kuchlanishi oshirilgan
(
U'>U
) chiqish tarmog‗iga elektr energiyani uzatishda ishlatiladigan bir fazali
oshiruvchi avtotransformatorning prinsipial sxemasi ikki tasvirda (1.34, c va d-
rasm) ko‗rsatilgan.
Avtotransformatorda
o‗ramlar soni w
1
bo‗lgan bitta chulg‗ami
(ko‗rilayotgan holda past kuchlanishli) elektr tarmoqqa parallel ulanib, o‗ramlar
soni w
2
bo‗lgan ikkinchi chulg‗ami esa unga ketma-ket ulanadi.
Elektr
energetika
sistemalarini
bog‗lovchi
katta
quvvatli
avtotransformatorlarda chulg‗amlarni «birlamchi» va «ikkilamchi» deb atalishi
shartli ravishdagi tushunchadir, chunki bunday avtotransformatorlarning qaysi
64
chulg‗amiga energiya kiritilishini, qaysi biridan esa uning chiqarilishini
ajratibolishning iloji bo‗lmaydi. Shu sababli yuqori kuchlanishli yoki past
kuchlanishli tarmoq kuchlanishiga bevosita ulangan chulg‗amni «umumiy (yoki
parallel)» chulg‗am deb, energiya manbaiga yoki iste‘molchiga ketma-ket ulangan
chulg‗amni esa «ketma-ket» chulg‗am deb atalsa maqsadga muvofiq bo‗ladi.
Umumiy chulg‗am uchlarining boshi va oxirlarini «A», «X», unga tegishli
kattaliklarni «1» indeksi bilan, ketma-ket chulg‗am uchlarining boshi va oxirlarini
«a», «x», unga oid kattaliklarni esa «2» indeksi bilan belgilaymiz. Bu chulg‗amlar
o‗zakda birining tashqarisiga ikkinchisi qurshalgan holda joylashtiriladi (1.34, a-
rasm).
Ketma-ket
chulg‗amda
hosil
bo‗ladigan
EYK
E
2
tufayli
avtotransormatorning birlamchi va ikkilamchi tomonlarida har xil (
U va U'
)
kuchlanish olish mumkin bo‗ladi. Oshiruvchi avtotransformatorda ketma-ket
chulg‗amni kirish tarmog‗ining «x» uchiga shunday ulash lozimki, bunda uning
kuchlanishi
U
2
birlamchi tarmoq kuchlanishi
U
ga qo‗shilib, uni U' gacha oshirsin,
ya‘ni:
U' = U+ U
2
.
(1.33)
Avtotransformatorning ketma-ket chulg‗ami kirish va chiqish tarmoqlari
bilan kontaktda bo‗lgani tufayli uning izolyatsiyasi YK tarmoq kuchlanishiga
(ko‗rilayotgan oshiruvchi avtotransformatorda U' ga) mo‗ljallab hisoblanishi
lozim.
Avtotransformatordagi asosiy elektromagnit jarayonlarni oydinlashtirish
maqsadida undagi kam qiymatli salt ishlash isroflari, kuchlanish pasayishlari va
magnitlovchi tokni e‘tiborga olmagan holda quyidagi nisbatni yozish mumkin:
U / U' =E
1
/ (E
1
+ E
2
) = 1 / (1 +1 / k
W
),
(1.34)
bu yerda
k
W
=E
1
/ E
2
= w
1
/ w
2
(1.35)
– avtotransformatorda chulg‗amlar o‗ramlari sonlarining nisbati orqali ifodalangan
transformatsiyalash koeffitsiyenti
.
65
Shunday qilib, kuchlanishni o‗zgartirish (oshirish yoki pasaytirish) xarakteri
odatdagi kuch transformatorida chulg‗amlar o‗ramlari sonlarining nisbati orqali
aniqlansa, kuch avtotransformatorida bu xarakter chulg‗amlarni elektr ulash
sxemasiga bog‗liq bo‗ladi. Albatta, U/U' nisbatga chulg‗amlar o‗ramlari
sonlarining nisbati ham ta‘sir qiladi. Shuninguchun avtotransformatorda ikkita
transformatsiyalash koeffitsiyentining farqiga borish zarur:
Do'stlaringiz bilan baham: |
