O‘zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi

bosh bo’laklar 
deyiladi. Masalan; 
Ortiq 
devor tagidagi qo‟zilarni 
ko’rib 
qoldi
.
(P.Q).
2.
Bosh bo‟laklardan biriga ergashib, ularni aniqlab, to‟ldirib, izohlab 
keladigan bo‟laklar 
ikkinchi darajali bo’laklar
deyiladi. Ikkinchi darajali 

---

69 
bo‟laklarga aniqlovchi, to‟ldiruvchi va hol kiradi: 
Tepada
(hol) 
bir parcha
(aniqlovchi) oq (aniqlovchi) 
bulut suzib yuribdi
. 
(P.Q.).
3.3. Ingliz tilidagi erkin ikkilamchi predikatsiyaning sinonimiyaga 
munosabati. 
Ingliz tilida gapning ajratilgan bo‟laklariga bag‟ishlangan maxsus 
izlanishlar olib borilmagan. Shu yerda aytish kerakki ingliz tili bo‟yicha yozilgan 
ishlarda bunday bo‟laklarning yo‟qligi o‟rinli emasdir, chunki gapning ikkinchi 
darajali bo‟laklarning ajratilishi o‟z ichida chuqur tizimni yashiradi. Bu tizimni 
o‟rganish bevosita kuzatishda ko‟rinmaydigan sintaktik aloqalarni ochish imkonini 
beradi. Zamonaviy ingliz tilida yakkalash ko‟pincha tegishlicha punktuasion 
rasmiylashtirilmaydi va gapning talaffuz orqali bo‟laklarga ajratilishi bilan 
cheklanadi. O‟tkazilgan tahlillar shuni ko‟rsatadiki ingliz tilida ajratilgan 
aniqlovchi izohlovchi va holdan tashqari shuningdek ajratilgan to‟ldiruvchi va 
aniqlovchili bo‟laklar ham mavjuddir.
36
Mazkur izlanishda bu sintaksisga bo‟lgan 
generativ yondashuvdan kelib chiqamiz jumladan, bir gapning ikkinchisiga yorib 
kirishi ta‟limotiga (ya‟ni gapni ikki uch va hokazo elementar gaplarning bir-biriga 
sintaktik ta‟siri natijasi deb o‟rganadigan) tayanamiz. Ta‟kidlash kerakki ingliz 
tilida ajratilgan bo‟lakli gapning yuza tuzilishi aynan kamida ikki elementar gaplar 
ramkaga oid elementarlarining qator joylashuvlarining permutatsiyasi deb 
tushunilishi lozim va boshlang‟ich tuzilishini almashtiradi (transformatsiyaga 
uchraydi) va ramkaga oid konstruksiyaga yorib kiradi. Sifatdoshli va gerundiyli 
iboralar ushbu hodisani ayniqsa juda yorqin ravishda izohlab beradi. Ular 
fe‟llarning shaxsli shaklsi bo‟lgan tegishli gaplarning transformalari hisoblanishadi 
va ramkaga oid gaplar bilan aniqlovchi yoki hol sifatida birlashib ketadi. Demak, 
He stayed there, watching the entrance and the little white car until 4.30 in the 
afternoon gapi ramkaga oid gapdan (tashkil topadi), He stayed there va gapdan 
shuningdek He watched the entrance and the little white car until 4.30 in the 
36
Г.Н.Воронцова. Вторичный предикат в английском языке. “Иностранный языке в школе”, 1950, №6, стр47. 

---

70 
afternoon dan tashkil topadi. Tashkil topgan gap sifatdoshli transformatsiyaga duch 
keladi va ramkaga oid konstruksiyaga kirib ketadi. Shunga o‟xshash hodisalarni 
quyidagi gaplarda ham ko‟rishimiz mumkin bo‟ladi: 
Before leaving Burma’s, 
Father Finial added a paragraph to his personal diary
(A.Christie) gapida 
Father 
Finial added a paragraph to his diary
ramkaga oid konstruksiya hisoblanadi va 
unga gapning transformi hisoblangan gerundiyli o‟ram qo‟shilib ketadi: 
before 
leaving Burma’s he left Burma 
yoki ramkaga oid gap: 
Father Finial added a 
paragraph to his personal diary; He left Burma. 
Quyida biz ramkaga oid gaplarning birikishi ajratilganlikning barcha 
holatlarida yuz beradi, bu esa ajratilganlik va polupredikativlikning bog‟liqligini 
yana bir tasdiqlaydi. Predikativlik yakka ajratilgan bo‟laklarda hamda so‟z 
birikmalarida bo‟ladi, ikkinchisi juda keng tarqalgan va ularni yarim gaplar deb 
atash mumkin, faqat ularning nutqdagi barcha ma‟lum permutatsiyaga uchragan 
grammatik tuzilishiga qarab. So‟z tartibining mumkin bo‟lgan o‟zgarishlari soni 
(gap elementlarining permutatsiyasi) ingliz tilida unchalik ham ko‟p emas. Buni 
esa biz ingliz tilida nomustaqil so‟z tartibi bilan izohlaymiz. 
Hozirgi zamon ingliz tilidagi aniq material tahlili asosida erkin ikkilamchi 
predikatsiyada quyidagi so‟z birikmalarining mavjudligini qayd qilish mumkin: 
I So‟z birikmasi – ajratilgan aniqlovchi; 
II So‟z birikmasi – ajratilgan izohlovchi; 
III So‟z birikmasi – ajratilgan hol; 
IV So‟z birikmasi – ajratilgan to‟ldiruvchi; 
V So‟z birikmasi – gapning izohlovchi bo‟lagi. 
I guruh sifat va sifatdoshli birikmalarni o‟z ichiga oladi. Aniqlanayotgan 
so‟zga nisbatan ular prepositiv va postpositiv holatda joylashishlari mumkin. 
Struktural ajratilgan aniqlovchi ayrim so‟z yoki so‟zlar guruhi tomonidan 
murakkablashtirilganligi bilan izohlanadi, faqatgina ayrim hollarda bir yoki ikki 
ergash gap bilan: