O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

 
13-боб. ГЭС ва ШЭС АСИНХРОН ГЕНЕРАТОРИНИ 
БОШҚАРИШ 
 
13.1. Асинхрон генераторини бошқариш тушунчаси 
Асинхрон машина электромагнит моментининг аналитик 
ифодаси умумий кўриниши қуйидагича бўлади: 
,
]
)
(
)
/
[(
2
2
2
1
2
2
1
2
1
1
x
x
s
r
r
s
f
r
pU
m
M










(2.10)
бунда 
1
m
- статор чулғами фазалари сони;

p
статор чулғами 
жуфт қутблари сони; 

U
статор чулғами кучланиши; 
1
f
– 
статор токининг частотаси; 

s
ротор сирпаниши;

1
r
статор 
чулғами актив қаршилиги; 


2
r
ротор чулғами келтирилган 
актив қаршилиги; 

1
x
статор чулғами индуктив қаршилиги; 


2
x
ротор чулғами келтирилган индуктив қаршилиги. 
Ифода (2.10) да сирпаниш 
s
дан бошқа ҳамма катталиклар 
ўзгармас деб ҳисобланиб, у валдаги механик юкка пропор-
ционал равишда ўзгаради.
2.19 ва 2.20-расмлардаги механик тавсифларни қуриш учун 
(2.10) ифодадан фойдаланиш мумкин. Бунда параметрлар 
ўрнига қийматлари қўйилиб, сўнгра сирпаниш 
s
га ҳар хил 
қийматлар бериб, асинхрон генератор учун изланган механик 
тавсифни қурилади (2.16 ва 2.17-расмлар). 
Максимал моментга тўғри келадиган сирпанишни 
критик 
сирпаниш s
kr
дейилади. Унинг қийматини аниқлаш учун (пара-
метрлари ўзгармас деб ҳисоблаган ҳолда) момент функциясини 
таҳлил қиламиз, яъни моментдан сирпаниш бўйича биринчи 
ҳосила олиб, уни нолга тенглаймиз (
dM
/ 
ds
= 0), бунда умумий 
ҳол учун қуйидаги натижага эга бўламиз.


2
'
2
1
1
2
1
2
1
/
x
с
x
r
r
с
s
кr





. (2.11) 

---

142 
Агар қиймати анча кичик бўлгани учун 
r
1

0 деб 
ҳисобланса, у ҳолда критик сирпаниш 
s
kr
ни аниқлаш ифодаси 
қуйидаги кўринишга эга бўлади 


qt
2
'
2
1
2
'
2/
/
x
r
x
x
r
s
кr





, (2.11,
а
)
 
Максимал (критик) момент 
М
max
нинг қийматини аниқлаш 
учун (2.11) дан 
s
kr
нинг қийматини (3.11,
а
) га қўйиб 
ҳисобланади
,
]
)
(
[
2
2
1
2
2
1
1
2
1
1
1
1
1
1
max
x
c
x
r
r
c
f
U
p
m
M











(2.12) 
(2.11), (2.11,
а
) ва (2.12) ларда мусбат (+) ишора мотор режи-
мига, манфий (–) ишора эса генератор режимига тааллуқли 
(2.15,
b
-расм). 
Асинхрон машиналар учун статор чулғами актив қаршилиги 
индуктив қаршиликлар йиғиндисининг [
)
(
'
2
1
1
x
x
r


тахминан 
10

12 фоизини ташкил қилади] анча кичик бўлгани сабабли 
r
1

0 деб, 
М
max
нинг соддалашган ифодасини аниқлаймиз 
.
)
(
2
2
1
2
1
1
1
1
max
х
х
f
U
p
m
M









(2.12,
а
) 
Ифода (2.12) нинг таҳлили шуни кўрсатадики, асинхрон 
машина генератор режимида ишлаганида, унинг максимал 
моменти M
max.G
мотор режимдаги максимал моменти M
max.M
га 
нисбатан каттароқ бўлади.
Асинхрон машиналар максимал моменти карралиги 
k
M
=M
max
/M
N 
Давлат
стандарти томонидан қатъий белгиланган, 
яъни k
M

1,8. Айрим махсус асинхрон машиналари k
M
нинг 
қиймати 3,0 гача етади. Бу коэффициент асинхрон машинаси 
ўта юкланиш қобилиятини характерлайди. 
Электромагнит момент ва ротор чулғамининг қувват 
йўқотишлари ифодаларининг таҳлилидан қуйидаги муҳим 
хулосаларга келиш мумкин: 
1) критик сирпаниш 
s
kr
ротор занжирининг актив қаршилиги 
r

2
га пропорционал равишда ўзгаради;
2) максимал момент 
М
max
нинг қиймати ротор занжири актив 
қаршилиги 
r

2
га боғлиқ эмас; 
3) асинхрон моторнинг максимал моменти 
М
max
ва ўта 
юкланиш қобилияти
k
M
асосан статор ва ротор чулғамлари 

---

143 
тарқоқ индуктив қаршиликлари (мос равишда 
х
1
ва 
х

2
) 
йиғиндисига тескари пропорционал; 
4) максимал момент 
М
max
ҳар қандай сирпанишдаги момент 
сингари 
2
1
U
га пропорционалдир, яъни берилаѐтган кучланиш 
камайганда моторнинг ўта юкланиш қобилияти кескин пасаяди. 
М = 
f 
(s) – механик тавсифнинг мотор режимида ўзгариш 
характери қуйидагича тушунтирилади. Юк моменти юксиз 
ишлаш режимидан оширилса, сирпаниш s ортади. Бунда актив-
индуктив характерли ротор занжири қаршилигидан ўтадиган 
ток 
I

2
ни ва унинг шу занжирдаги ЭЮК 
2
Е


дан орқада қолувчи

2
бурчакни ҳисоблаш учун қуйидаги ифодалар етарли асосан 
ротор токи 
2
I


ва фаза силжиш бурчаги 

2 
ортади, сos

2 
эса 
камаяди.
,
)
(
2
2
2
2
2
2
2
jx
s
r
E
x
js
r
E
s
I














(2.13) 
s
r
x
r
x
s
r
x
s
/
arctg
arctg
arctg
2
2
2
2
2
2
2





, (2.14) 
Сирпаниш ортиб бориши билан ротор токининг индуктив 
характери ортади, унинг актив ташкил этувчиси эса аввал (

2
кичик пайтда) ортиб, сўнгра (умумий токнинг ортишидан 
қатъий назар) камая боради (2.21,
b
-расм), чунки ЭЮК 
2
Е


ва
ток 
2
I


орасидаги силжиш бурчак 

2
ортади.