O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

2.13-расм. Синхрон генератори тузилиши: 
1-контакт халқалар; 2-щетка тутқичи; 3-ротор қутб ғалтаги;
4-қутб учлиги (бошмоғи); 5-статор ўзаги; 6-вентилятор; 7-вал. 
Гидрогенератор вали, аксарият, вертикал жойлашган ҳо-
латда ясалади.
Синхрон машиналарда асосий магнит майдон ҳосил қилиш 
учун электромагнит қўзғотишдан фойдаланилади. Бунинг учун 
ротор қутбларида қўзғотиш чулғамлари жойлаштирилади. Бу 
чулғамдан ўзгармас ток оқиб ўтганда асосий магнит юритувчи 
куч ҳосил бўлади, у ўз навбатида машинанинг магнит тизимида 
асосий магнит майдон ҳосил қилади. Ҳозирги кунга қадар 
қўзғотиш чулғамини ўзгармас ток билан таъминлаш вазифа-
сини махсус мустақил қўзғотиш чулғами бўлган қўзғоткич (Қ) 
деб номланган ўзгармас ток генераторлари бажариб келган 
(2.14-расм).
Қўзғоткичнинг хос мустақил қўзғотиш чулғамини эса 
ўзининг якорь чулғамига параллел уланган қўзғотиш чулғами 
ҳосил қилади. 

---

130 
Синхрон машина ротори ва қўзғоткич якорлари умумий 
валда маҳкамланади ва бир вақтда айлантирилади. Бунда СГ 
қўзғотиш чулғамига ток контакт халқалар ва шеткалар орқали 
келади. Қўзғотиш токини бошқариш учун қўзғоткичнинг 
чулғамларига уланган бошқарувчи реостатлар қўлланилади. 
Ўрта ва катта қувватли СГларда қўзғотиш чулғами токини 
бошқариш автоматлаштирилган. Баъзан синхрон гидрогенера-
торларда қўзғоткич ўрнида ўзгарувчан токни ўзгармас токка 
айлантирувчи ярим ўтказгичли тўғрилагичлар ишлатилади. 
 
2.14-расм. Электромагнит қўзғатишли синхрон генератори 
Шундай қилиб, синхрон генераторнинг қўзғоткич тизими 
ва қўзғотиш чулғами генераторнинг роторида магнит юритувчи 
кучни ва у, ўз навбатида, генераторнинг ротор ва статор магнит 
ўзакларида асосий магнит майдони 
Ф
0
ни ҳосил қилади (2.15-
расм).
Турбина ѐрдамида генератор ротори 
n
1 
тезлик билан 
айлантирилади, у билан бирга асосий магнит майдон 
Ф
0 
ҳам 
айланади (айланувчи магнит майдон ҳосил бўлади) ва статор 
фаза чулғамлари [2.15-расмда 
А
фаза - 
С1
-
С4
ғалтак томонлари 
кўрсатилган; 
B
фаза - 
С2
-
С5
;
C
фаза - 
С3
-
С6
;] ни кесиб ўтиб, 
уларда уч фазали симметрик ЭЮК 
Е
1
индуктивлайди: 
),
240
sin(
);
120
sin(
;
sin
0
1
0
1
1











t
U
U
t
U
U
t
U
U
m
C
m
B
m
A




---

131 
бунда
ω
1 
= 2π·f
1 
– статор чулғамидаги ўзгарувчан токнинг 
бурчак частотаси (ўлчов бирлиги - радиан); 
f
1 
– статор 
чулғамидаги ўзгарувчан ток частотаси, ротор айланиш тезлиги 
билан бевосита боғлиқ 
f
1 
= 
n
1
/ 
p
; 
n
1
– ротор айланиш тезлиги 
(ай/сек); 
p – 
ротор жуфт қутблари сони.