O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi

13-rasm. Embrion rivojlanishining boshlang'ich davri.
/-ektoderma; 2-mezoderma; j-endoderma; 4-nerv naychasi;
5-xorda; 6-ichak naychasi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

deyiladi. Bu kurtakning ikkala tomonida, embrionning oldidan oxirigacha 
endodermadan hosil bo'lgan birlamchi ichak hisobidan embrionning o 'rta
varag'i — mezoderma taraqqiy etadi (ektoderma va endodermaga nisba­
tan keyinroq). Shu bilan embrionning gastrula davri tugab, to'qim alar 
hamda a ’zolar shakllana boshlaydi (organogenez va gistogenez).
3. 
O r g a n o g e n e z v a g i s t o g e n e z yuqorida aytilganidek, nerv 
plastinkasi ektodermaning ostki qismiga cho'kib, nerv naychasiga ayla­
nadi, keyinchalik bu naychada alohida segmentlar (nevrotomlar) hosil 
bo'ladi, bulardan o'z navbatida nerv sistemasi taraqqiy etadi. Ayni vaqtda 
mezoderma qavati qator joylashgan bir qancha alohida xaltachalar (seg­
mentlar) ga ajraladi. Segmentlar o 'z navbatida o 'sa borib, embrionning 
yonbosh devorlariga yaqinlashadi, natijada mezoderma xaltachalarining 
bir qismi orqa tomonda, nerv naychasi bilan xordaning ikki yonida 
joylashadi, ikkinchi qism i esa ventral (qorin) tom onda o 's ib , yon 
tomonlardan ichak nayini o'rab olib, mezodermaning orqa (dorzal) qismi 
keyinchalik tana segmentlari (somitlar) ni hosil qiladi. 
___
Har qaysi somit o 'z navbatida sklerotom (bundan gavdaning tayanch 
apparati — skelet va tog'aylar taraqqiy etadi), dermatom (bundan terining 
biriktiruvchi to'qim asi taraqqiy etadi) va miotomga (bundan muskullar 
taraqqiy etadi) ajraladi.
Mezodermaning ventral (oldingi) qismi splanxnotom (ich, ichdagi) deb 
ataladi va ektoderma bilan endodermaning orasidan ventral tomonga suriladi.
Splanxnotomlar o 'sib bo'laklanishi 
(segmentatsiyasi)ni yo'qotadi va ikki 
varaqqa ajraladi.
1. Visseral varaq— ichak nayiga 
yopishib turadi.
2. Pariyetal varaq — ektoderma­
ning ichki (qorin) tom onga qaragan 
sathiga (devoriga) yopishib turadi. Bu 
ikki varaq bilan chegaralanib turgan 
bo'shliq — gavda bo'shlig'idir.
Shunday qilib, embrionda xorda va 
mezodermalar hosil bo'lganidan keyin, 
ichak e n d o d e rm a si o rg a n iz m d a g i 
hamma ichki a’zolarni vujudga kelti- 
ruvchi ikkilamchi ichak naychasi (o'suv- 
chi naycha) ni hosil qiladi. Demak, 
organizmdagi barcha a’zolar embrion­
ning yuqorida bayon qilingan uchta 
varag'idan taraqqiy etadi (14-rasm).
1. 
Embrionning tashqi varag'i — 
ektoderm adan terin in g eng tashqi 
qavati (epidermis) va unda o'sadigan