O’zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Kerakli asbob va maxsulotlar:
Tajriba sinovlari uchun quyidagi mahsulot va asboblar kerak:

• 
  tog‘ jinsi namunalari (1sm³ dan kichik va 4 sm³ dan katta bulmagan bir turdagi 8 dona);
  
• 
  0,01 g aniqlikdagi texnik tarozi;
  
• 
  shtangensirkul;
  
• 
  parafin, 200 g;
  
• 
  parafinni eritish uchun pech va idish;
  
• 
  2200Wquvvatga ega bulgan elekt pechi, namunani quritish uchun;
  
• 
  ingichka ipakdan bulgan ip;
  
• 
  hajmulchagich 300 ml hajmdagi;
  
• 
  200 ml hajmdagi stakan;
  
• 
  1 l distillangan suv;
  
• 
  filtrlovchi qog‘oz, 0,25 m²;
  
• 
  50×1,2 mm ulchamdagi 2-3 ta igna.
  

Ishni bajarish tartibi:

1. 
   Tug‘ri shakldagi namunani ulchash natijasida hajmiy og‘irligini aniqlash.
   

Namunaning ulchami shtangensirkul yordamida aniqlanadi. Har bir qirrasi yoki diametri 4 martadan ulchanadi va urta arifmetigi olinadi.
Namunaning tabii hajmiy og‘irligini aniqlash uchun tugri shakldagi namuna 0,01 g aniqlikdagi texnik tarozida ulchanadi.
Hajmiy og‘irlik uning og‘irligini hajmigmga 0,02 g/sm³ aniqlikdagi nisbatiga teng.
, g/sm³

Ulchashlar har xil namunalarda 5 martadan utkaziladi.

Ulchash natijalari 1.1-jadvalga kiritiladi.
2. Hajmiy og‘irlikni hajmulchagich yordamida aniqlash.
Notug‘ri shakldagi tog‘ jinsini hajmini tug‘ri ulchash uchun hajmulchagichdan foydalaniladi. Hajmulchagich – ulcham birliklari bor bulgan idish bulib, unga tog‘ jinsi bulagini solganda suvning hajmi kutarilishi va uni ulchashga asoslangan.
Notug‘ri shakldagi tog‘ jinsi tabii holatida texnik tarozida 0,1 g aniqlikda ulchanadi (G₁, g). Ulchangandan sung ipak ipga bog‘lab 70-80 ⁰S haroratda qizdirilgan parafin solingan idishga 1-2 s tushiriladi. Igna yordamida havo pufakchalari chiqariladi. Parafinga botirilgan namuna ikkinchi bor ulchanadi (G₂, g) va sekin hajmulchagichga solinadi. Suvning kutarilgan qismini hajmi aniqlanadi (V_s, sm³).
Hajmiy og‘irlik quyidagicha aniqlanadi:


, g/sm³ ;


, sm³ ;

, sm³

Bu erda V_p–parafinning hajmi, sm³;

γ_p–parafinning hajmiy og‘irligi, g/sm³;
V_s – suvning hajmi, parafinlangan namuna solingandan sunggi, g/sm³.
Ulchash natijalari 1.2-jadvalga kiritiladi.
Jadval №1.1
Tog‘ jinsi turi__________________

№	Namuna shakli	Namunaning geometrik ulchamlari, sm				Namuna hajmi, sm^3	Namuna og‘irligi, g	Namunani hajmiy og‘irligi, g/sm^3	Izoh
		uzunligi	eni	balandligi	diametri
1		10	8	6			120
2	shar				8		100
Tog‘ jinsi hajmiy og‘irligi								g/sm^3

Jadval №1.2

Tog‘ jinsi turi__________________

№	G1, g.	G2, g.	Vs, sm^3	Vp, sm^3	Vn, sm^3		, g/sm^3		Izoh
1	120	122	440
2	100	102
Tog‘ jinsi hajmiy og‘irligi						g/sm^3

Nazorat savollari

1. 
   Tog‘ jinslari mexanikasi masalasini echishda jinsning hajmiy og‘irligini roli.
   
2. 
   Tog‘ jinslari hajmiy og‘irligini aniqlash usullari hakida.
   
3. 
   Tajribani bajarish tartibini tushuntiring.
   

TAJRIBA ISHI №3


NOTO‘G‘RI SHAKLDAGI RUDA BULAKLARINI URTACHA DIAMETRINI
ANIQLASHNI O‘RGANISH.
Ishdan maqsad: Ruda bo‘laklarining o‘lchamlarini o‘lchab, uning o‘rtacha diametrini aniqlashni o‘rganish.


Ishni bajarish uchun qisqacha nazariy ma’lumotlar
Ruda bo‘laklarini o‘rtacha diametrini aniqlash elash, maydalash, yanchish va tasniflash jarayonlarida ishlatiladigan asboblarni tanlash va ularning ish samaradorligini hisoblash uchun kerak.
Dastlabki ruda noto‘g‘ri shaklga ega turli yiriklikdagi bo‘laklardan tashkil topadi. Noto‘g‘ri shakldagi ruda yirikligini aniqlashda katta qiyinchiliklar tug‘diradi va ma’lum shartlashlar kiritishni talab etadi. Faqat to‘g‘ri sferik shakldagi bo‘lak uchun birgina o‘lcham orqali uning yirikligini aniqlash mumkin.
Noto‘g‘ri shakldagi ruda bo‘laklarining o‘lchami shartli ravishda o‘rtacha diametr bilan xarakterlanib, uning l – uzunligi, b – eni va h – balandligiga bog‘liq (3.1-rasm) .

O‘rtacha diametrni aniqlash uchun shu uch o‘lchamning hammasi yoki ularning ayrimlari ishlatiladi.

Bo‘laklarning o‘rtacha diametri quyidagicha hisoblanadi:
Uzunligi va eni buyicha o‘rtacha arifmetik kattaligi:
(3.1)
Uzunligi, eni va balandligining o‘rtacha arifmetik kattaligi:
(3.2)
Uzunligi va enining o‘rtacha geometrik kattaligi:


(3.3)

Uzunligi, eni va balanligining o‘rtacha geometrik kattaligi:

(3.4)