O`zbekiston respublikasi oliy va or`ta maxsus ta`lim vazirligi

Ta’lim jarayonida o‘zlashtirishning muvaffaqiyati quyidagilarga bog‘liq:
1.Ta’lim mazmuniga. -O‘quv rejalari, dasturlari, darsliklar va o‘quv qo‘llanmalarining mavjudligiga;
-Ta’lim metodikalarini takomillashganligiga; -O‘qituvchi mahoratiga ;
-O‘quvchining individual psixologik xususiyatlariga. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, turli individual 
tipologik xususiyatlarga ega o‘quvchilar uchun ta’limning yagona qulay, optimal sharoitlarini yaratish 
mumkin emas. Ammo o‘zlashtirishning samaradorligini oshirishda muammoli ta’lim, noan’anaviy ta’lim 
usullarini qo‘llash muhim ahamiyatga egadir.
Kattalar o‘quv jarayonining tashkil etilishi Samaradorlik o‘quv jarayonining shaxsga yo‘naltirilgan 
ta’lim asosida tashkil etilganligiga bog‘liq. Rivojlantiruvchi ta’lim. Malaka oshirish jarayonidagi shaxsga 
yo‘naltirilgan ta’lim tinglovchining mavjud bilim, ko‘nikma va malakalarini hisobga olgan holda 
potensial imkoniyatlarini yuzaga chiqarish, asosida amalga oshiriladi. Shaxsni rivojlantirish, jahon 
standarti talabiga javob beradigan, o‘ziga, boshqa insonga, jamiyatga, davlatga, tabiatga va mehnatga 
o‘zining to‘g‘ri munosabatini bildira oladigan, mustaqil faoliyat yurita oladigan, ijodkor, tadbirkor 
shaxsni tayyorlash, mustaqil ishlashga, o‘z-o‘zini tarbiyalashga sharoit yaratish maqsadida amalga 
oshiriladi. Mazkur ta’lim jarayonida muammoli, qisman izlanuvchan, axborot- reproduktiv, interfaol 
metodlar qo‘llaniladi. Muallim androgogning shaxsni rivojlanish psixologiyasi bo‘yicha bilimlarni bilishi 
va ulardan o‘z faoliyatlarida foydalanishi, o‘quv jarayonini to‘g‘ri tashkil etish uchun tinglovchilarning 
akademik, didaktik, ijtimoiy - psixologik ehtiyojlarini bilishi va shu ehtiyojlarni hisobga olgan holda 
mashg‘ulotlarni tashkil qilishi, malaka oshirish uchun kelgan tinglovchilar bilan o‘zaro ijobiy 
munosabatlarni o‘rnata olishi, androgogik ta’lim texnologiyalari va o‘qitish shakllarini bilishi, 
mashg‘ulotlar davomida umumiy va shaxsga yo‘naltirilgan qoidalarni ishlab chiqa bilishi haqida ham o‘z 
tavsiyalarini berishi juda muhim. Mazkur jarayonda professor o‘qituvchi: - o‘quv jarayonini to‘g‘ri 
tashkil eta bilishi; - androgogik bilimlarga ega bo‘lishi; - zamovaniy ta’lim texnologiyalarini bilishi; - 
muloqotchanlik xususiyatiga ega bo‘lishi lozim. Bularning barchasi malaka oshirish jarayonini to‘g‘ri 
boshqarishda asos bo‘la oladi. VI. Andragogning ta’lim jarayonini to‘g‘ri va oqilona boshqara olishi ham 
o‘qituvchi shaxsi kamolotida nihoyatda ahamiyatli. O‘quv jarayonini boshqarishning bir necha 
funksiyalari mavjud. Bu borada andragog boshqarishning funksiyalarini yaxshi bilishi va bu funksiyalarni 
amalga oshirishi lozim. Bu funksiyalar quyidagilardan iborat: Birinchi funksiya: tashkiliy funksiya bo‘lib, 
u o‘z ichiga o‘quv jarayonini to‘g‘ri tashkil etishni va buning uchun zarur bo‘lgan shart-sharoitlarning 
yaratilishini oladi. Ikkinchi funksiya: bevosita o‘qituvchining qiziqishi va talablarini qondirishga 
yo‘naltirilgan holdagi ijtimoiy funksiyadir. Shuningdek, bu funksiya o‘qituvchilardagi ko‘tarinkilik, 
yaxshi kayfiyat va o‘quv jarayonidagi ishchanlikni yuzaga keltirishni o‘z ichiga oladi. Afsuski, ko‘p 
yillar davomida boshqarishning ana shu ijtimoiy funksiyasiga umumiy o‘rta maktablar ta’lim- tarbiya 
jarayoniga, shuningdek malaka oshirish jarayoniga ham juda kam e’tibor berildi. O‘quvchilarning hohish-
istaklari va kayfiyatlariga ikkinchi darajali deb qaraldi. Hayot bu qarashning naqadar noto‘g‘ri ekanligini 
isbotlab berdi. Boshqaruvning uchinchi funksiyasi ijtimoiy-psixologik funksiyadir. Bu funksiya 
o‘qituvchilarning samarali faoliyat ko‘rsatishlari uchun zarur bo‘ladigan ijtimoiy-psixologik holat va 
xususiyatlarni o‘qituvchilarning o‘zaro bir - birlarini nazorat qilishlari, o‘z-o‘zlarini boshqarishlari, 
shuningdek, mustaqil ta’lim olishlarini rivojlantirishga yo‘naltirishdan iborat. Umuminsoniy hamda 
alohida kasbiy ehtiyojlar darajasi har bir o‘qituvchida tabiiy xilma- xildir. Bunday sharoitda malaka 
oshirish tinglovchilarda o‘z vazifalarini bajarish sifatini oshirishga nisbatan xohish va ko‘nikmalarini 
shakllantirish, ularning tashabbus va ijodkorliklarini, o‘z- o‘ziga ishonish, o‘zo‘zini boshqarish va 
mas’uliyat hissini uzluksiz rivojlantiruvchi ma’naviypsixologik muhitni yaratish nihoyatda muhimdir. 
Malaka oshirish markazlarida faoliyat ko‘rsatuvchi har bir pedagog kurs tinglovchisi, har bir guruh 
qalbiga yo‘l topishi, ularning yuzaga chiqmagan imkoniyatlarini ochib berishi, o‘z-o‘zini namoyon 

---

243 
etishiga yordam beruvchi muhitni yaratishi, ular o‘quv faoliyatining samarali bo‘lishiga erishishida 
nihoyatda zarurdir. Buning uchun malaka oshirish tizimida faoliyat ko‘rsatayotgan pedagoglar, o‘z bilim 
va malakalarini oshirayotgan tinglovchilarning o‘quv faoliyatini boshqarishda quyidagilarga amal 
qilishlari lozim: Anglash – tinglovchining, guruhning, jamoaning ichki ruhiy ehtiyojlarini, boshqaruv 
vaziyatlarini o‘quv jarayoni davomida tinglovchilarda yuzaga kelayotgan o‘zgarishlarni anglash. Tashhis 
qilish – tinglovchi va uning faoliyat yo‘nalishlarini oldindan bila olish. O‘quv jarayoni davomida 
foydalanish uchun tanlangan uslublarining ta’siri va samarasini oldindan ko‘ra olish. Loyihalashtirish – 
pedagog o‘zi o‘qitayotgan fanning missiyasi, maqsad va vazifalarini to‘liq anglab olishi, o‘quv faoliyati 
hamda o‘quv jarayonini loyihalashi. Kommunikativ-informatsion – eng yangi ilmiy, uslubiy ma’lumotlar 
va ularni tinglovchilarga yetkazish yo‘llarini topish va ularni bir tizimga solish. O‘quv jarayoni davomida 
tinglovchilar bilan uzviy, keng qamrovli, maqsadga yo‘naltirilgan muloqotni o‘rnatish. Motivatsiya – 
tinglovchilar faoliyati yo‘nalishini belgilovchi va ularni faollashtiruvchi ichki va tashqi sharoitlar birligiga 
samarali ta’sir etuvchi kuchlarni aniqlash va singdirish. Boshqarish – o‘quv faoliyati davomida 
tinglovchining o‘quv materiallarini o‘zlashtirishi bo‘yicha ma’suliyatni o‘z bo‘yniga olishi, o‘quv 
jarayonini mahoratli boshqarish. Tashkil etish – belgilangan maqsad va vazifalarni samarali amalga 
oshirishni tashkillashtirish. Tinglovchilarga o‘zining o‘quv va ijodiy faoliyat natijalaridan lazzatlanish va 
o‘z-o‘zidan qoniqish hissini berish. Rivojlantiruvchi – o‘qituvchi shaxsiga psixologik ta’sir ko‘rsatish. 
Baholash – o‘quv faoliyatining talab va me’yorlarini ishlab chiqish va ularning tinglovchilar bilim, 
ko‘nikma va malakalari bilan muvofiqlik darajasini aniqlash. O‘qituvchiga o‘z-o‘zini baholash 
imkoniyatini berish. Nazorat – o‘quv faoliyati davomida erishilgan natijalarni belgilangan maqsad bilan 
taqqoslash. Korreksiya – o‘quv faoliyatini boshqaruvchi maqsad va o‘qitish dasturiga kerakli 
o‘zgartirishlar kiritish.
Malaka oshirish tizimida xizmat qilayotgan pedagoglar ana shu ko‘rsatilgan 12 ta ko‘rsatkichni to‘liq 
egallagan va o‘quv jarayonida mahorat bilan qo‘llay olgan taqdirdagina ularning faoliyatlari ijobiy 
psixologik samara beradi.. Mamlakatimizda yangilangan ta’lim mazmunini joriy etishda o‘qituvchi 
maktabdagi asosiy shaxs hisoblanadi. Shunday ekan, u zarur kasb mahorati va nazariy bilimlarga ega 
bo‘lmog‘i shart. O‘qituvchilar malaka oshirish kurslaridan ularni qiziqtirgan, o‘ylantirgan barcha 
muammolarni hal qilib ketishlari kerak. Bizga ma’lumki, institutimizda 20 ga yaqin mutaxassislikka ega 
bo‘lgan o‘qituvchilar kelib malakasini oshiradilar. Ularning har biri o‘ziga xos qiziqish, ehtiyoj talab va 
o‘z-o‘zidan ma’lum shaxsiy psixologik xususiyatlarga ega bo‘ladilar. Tinglovchilarning qiziqish va 
ehtiyojlarini asosan quyidagi to‘rtta yo‘nalish bo‘yicha o‘rganib chiqish maqsadga muvofiqdir, ya’ni: A) 
o‘quv jarayonini tashkil qilish va olib borilishiga nisbatan bo‘lgan qiziqish va ehtiyojlar (talablar); B) 
ma’naviy-ma’rifiy ishlarning tashkil etilishiga nisbatan bo‘lgan qiziqish va ehtiyojlar (talablar); V) o‘z 
shaxsiy psixologik xususiyatlarini o‘rganishga nisbatan qiziqish va ehtiyojlari; G) tinglovchilarning o‘z 
ustida mustaqil ishlashi, ilmiy yo‘nalishi bo‘yicha qiziqish va ehtiyojlarini (talablarini) o‘rganib chiqish. 
Muammoli metodning mohiyati mashg‘ulotlar jarayonida muammoli vaziyatlarni yaratish va yechishdan 
iborat bo‘lib, uning asosida didaktik ziddiyatlar yotadi. Ziddiyatlarni bartaraf etish nafaqat ilmiy bilish 
yo‘li shu bilan birga o‘quv yo‘li hamdir. Bu metodni quyidagi chizma yordamida ifodalash mumkin:
Muammoli ta’lim konsepsiyasining asosiy tushunchalari «muammoli vaziyat», «muammo», 
«muammoni topish» kabilar hisoblanadi. Chizmadan anglanadiki, muammoli vaziyat bu metodning 
dastlabki ko‘rinishi hisoblanib, o‘zida sub’ektning aniq yoki qisman tushunib yetilgan muammoni 
ifodalaydi, uni
Muammoli tizim
Ziddiyatlar
Vaziyat Usullar Muammoli vaziyat bartaraf etish yangi bilimlar, usullar va harakat ko‘nikmalarini 
o‘zlashtirishni taqozo etadi. Agar o‘quvchida qiyinchiliklarni yo‘qotish yo‘llarini izlab topish uchun 
boshlang‘ich ma’lumotlar bo‘lmasa, shubhasiz, muammoli vaziyat yechimini u qabul qilmaydi, ya’ni, 
muammoning yechimi uning ongida aks etmaydi. Fikrlash muammo mohiyatini tushunib yetilishi, 
ifodalanishi, mavjud bilim va ko‘nikmalar majmuasi va izlanish tajribasi asosida muammoli vaziyatni 
qabul qilish bilanoq boshlanadi. Bu holda muammoli vaziyat muammoga aylanadi. Har bir muammo 
muammoli vaziyatni o‘zida namoyon etadi, biroq, barcha muammoli vaziyat muammoga aylanavermaydi. 
Mazkur metoddan foydalanish jarayonida muammo yechimini topishga yordam beruvchi yo‘nalishlar 
ko‘rsatilmaydi va chegaralanmaydi. Bu xususiyat muammoli masalaga xosdir. Muammoda yechimning 

---

244 
qandaydir parametrlari ko‘rsatilsa, u muammoli masala hisoblanadi. Har qanday muammoli topshiriq 
ma’lum muammoni, demak, muammoli vaziyatni ham qamrab oladi. Biroq, yuqorida ta’kidlanganidek, 
barcha muammoli vaziyat muammo bo‘la olmaydi. Inson har doim muammoli masalalarni hal etadi. Agar 
uning oldida muammo paydo bo‘lsa, uni muammoli masalaga aylantiradi, ya’ni, uning yechimi uchun 
o‘zidagi bilimlar tizimiga tayanadi va ma’lum ko‘rsatishlarni belgilab oladi. Muvaffaqiyatsizlikka 
uchragan taqdirda u boshqa ko‘rsatkichlarni qidiradi va shu muammo bo‘yicha yangi variantlardagi 
masalalarni loyihalaydi. Ta’lim jarayonida muammoli metodni qo‘llashda andragog va tinglovchi 
tomonidan quyidagi harakatlar amalga oshiriladi: Andragog faoliyatining tuzilmasi Tinglovchi 
faoliyatining tuzilmasi - o‘quv materialiga oid tafovutlarni taklif etilishi; - muammoli vaziyatlarni tuzish; 
- muammoning mavjudligini aniqlab berish; - muammoli topshiriqlarni loyihalash - o‘quv materiali 
amaliy mohiyatining anglab yetilishi; - muammoli vaziyat yuzasidan fikrlash; - mavjud bilimlar va 
tajribani qayta tiklash; - muammoli masalaga tadbiq etish; - topshiriqni bajarish Tadqiqotchilik o‘qitish 
metodini qo‘llashda andragog tinglovchi bilan hamkorlikda hal etilishi zarur bo‘lgan masalani aniqlab 
oladi, tinglovchilar esa mustaqil ravishda taklif etilgan masalani tadqiq etish jarayonida zaruriy bilimlarni 
mavjud bilimlar orasidan saralaydilar va yetishmayotgan zaruriy bilimlarni aniqlab ularni 
o‘zlashtiradilar. Masalaning yechimi bo‘yicha boshqa vaziyatlar bilan taqqoslaydilar. Masalani yechish 
davomida tinglovchilar ilmiy bilish metodlarini o‘zlashtirib tadqiqotchilik faoliyatini olib borish 
bo‘yicha mavjud ko‘nikma va tajribalarini mustaxkamlaydilar. Ta’lim jarayonida tadqiqotchilik o‘qitish 
metodini qo‘llashda andragog va tinglovchi tomonidan quyidagi harakatlar amalga oshiriladi:
Andragog faoliyatining tuzilmasi
Tinglovchi faoliyatining tuzilmasi
- o‘quvchilarga o‘quv muammosini taklif etish; - o‘quvchilar bilan hamkorlikda tadqiqot masalasini 
o‘rnatish; - o‘quvchilarning ilmiy faoliyatini tashkil etish
- o‘quv muammolarining amaliy mohiyatini anglab olish; - tadqiqot muammosini andragog va 
tinglovchi bilan birgalikda o‘rnatishda faollik ko‘rsatish; - ularni yechish usullarini mavjud tajribalariga
asoslangan va taqqoslangan ravishda topish; - tadqiqiy masalalarni yechish usullarini mustaxkamlash
Evristik va tadqiqotchilik metodlari tinglovchilardan ijodiy xususiyat kasb etuvchi yuqori darajadagi 
bilish faoliyatini tashkil eta olish ko‘nikma va malakalarini namoyon etishni taqozo etadi. Buning 
natijasida tinglovchilar mustaqil ravishda yangi bilimlarni o‘zlashtira oladilar. Ular odatda 
tinglovchilarning mavjud bilim va ko‘nimalarini hisobga olgan holda ma’lum holatlarda qo‘llaniladi. 
Ushbu metodlar tinglovchilarning o‘z faoliyatlariga doimiy ravishda yangicha yondashuv bilan qarash 
ko‘nikmalarini mustahkamlaydi.Chunki kattalar ta’limini faol joriy etishga yo‘naltirilgan ijtimoiy harakat 
amalga oshirilayotgan mavjud sharoitda ushbu yo‘nalishdagi loyihalarni tayyorlash o‘ziga xos dolzarb 
ahamiyatga ega bo‘lib bormoqda.