О`zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

 
4. Ota urug`i davri. Metallning tarqalishi
 
Bu davrgacha odamlar tabiatdagi bor narsalarni tutib va terib eb, tirikchilik qilib kelganlar. 
Ular chorva boqishni ham, ekin ekishni ham bilmaganlar.
 
Ovchilik  va  baliqchilikning  rivojlanib  borishi  natijasida  kishilar  avval  misni  va  keyinroq 
misga qalayni qo`shishdan chiqqan jez (bronza)ni ishlata boshlaganlar.
 
Turkmanistonda  Kopetdog`  etaklaridagi  soylar  quyi  oqimida  Anav,  Qahqa,  CHacha, 
Namozgoh  kabi  tepalar  metall  yangi  tarqalgan  zamonda  paydo  bo`lgan  eng  qadimgi  o`troq 
dehqon  aholi  yashagan  qishloqlar  xarobalaridan  iboratdir.  Bu  vaqtda  Xorazmda  Kaltaminor 
chaylasidagi  kabi  katta-katta  to`da  bo`lib  yashash  davri  o`tib,  aholi  mayda  guruhlarga  bo`linib, 
suv toshqinlari chegarasida juda ibtidoiy dehqonchilik va bir oz chorvachilik bilan
 
kun ko`rgan. 
Ular Turkmanistondagi singari soyning quyi oqimida bo`lmasdan, balki daryo toshqinlari ketidan 

---

 
29 
tentirab  yurgani  uchun  ularning  turmushi  ancha  qoloq,  o`ylar  ham  omonat  chaylalardan  iborat 
bo`lgan. Bu xil hali mustahkam o`rnashmagan dehqon va chorvadorlar madaniyati birinchi marta 
Xorazmda o`sha Kaltaminor chaylasi yaqinlarida aniqlangani uchun «Toza bog`yop madaniyati» 
deb  atalgan.  Qariyb  shu  xil  madaniyat  Moxondaryo  xavzasida  ham  topildi.  Moxondaryo 
Zarafshon daryosining qurib qolgan bir irmog`i bo`lib, qorako`l rayonining shimolidagi cho`lda 
uning  (Moxondaryoning)  izlari  hali  yo`qolib  ketmagan  va  uning  bo`ylarida  o`sha  ibtidoiy  davr 
qishloqlari  va  mozorlari  mavjud.  Bu  joy  professor  YA.  G`.  G`ulomov  tomonidan  1950  yildan 
boshlab  tekshirilgan.  Bu  joydagi  qishloqlarning  suv  toshqinlari  o`tgan  joylaridagi  taqir  ustida 
juda  ko`p  chaylalar  o`rni  bo`lib,  unda  bino  izlari  ko`rinmaydi.  Lekin  idish,  qurol  va  boshqa 
narsalar  ularning  o`troq  aholi  bo`lganligidan  darak  beradi.  Bunda  ibtidoiy  ochiq  qishloqlar  va 
ularda  teshdan,  jezdan  ishlangan  qurollar,  zeb-ziynat  buyumlari  shunchalik  ko`pki,  u  joylarni 
tekshirish kelgusida katta natijalar berishi mumkin.
 
Qorako`l  shaharchasidan  qariyb  15  km  shimoli-g`arbda  Zamonbobo  ko`li  bo`yida  o`sha 
davr aholisining katta qabristoni topilib tekshirildi. Mozorlarda o`liklarning oyoq-qo`lini bukib, 
g`ujanak  qilib,  chap  tomonga  yonboshlatib  ko`mganlar.  SHu  tariqadagi  41  ta  mozor  ochildi, 
ulardan ba`zilarida  er va xotin birga dafn etilgan. U zamonda ona urug`i  davri bitib,  ota urug`i 
hukmron  bo`lgan  va  erkakning  xo`jalikdagi  va  oiladagi  roli  ortgan,  xotin  unga  xususiy  mulk 
qatori tobe bo`lib qolgan davr edi. SHuning uchun er o`lsa, xotinini ham o`ldirib birga ko`mish 
odat bo`lgan.
 
Mozorlarda  idishlar,  o`qlar,  zeb-ziynat  buyumlari,  ba`zi  qurollar,  hatto  jez  oynalar 
o`likning yoniga qo`yilgan. Lahad qilib ko`mish o`sha vaqtda amalda bo`lgan. SHunga yaqin bir 
joydan topilgan ikkinchi bir qabristonda ham o`liklarni yuqoridagiday g`ujanak qilib ko`mganlar. 
Topilgan  suyaklar  yonida  jez  isirg`alar,  qimmatbaho  toshlardan  marjonlar,  jez  bilakuzuklar 
topilgan.
 
Bu joydagi qishloqlar atrofida ekin erlari bo`lgani,   toshqinlarni   birlashtiruvchi   kichik  
ariqlar
 
qazilganligi  aniqlandi.  Bu  erlarda  janubiy  Turkmaniston  tepalaridagi  singari  bo`yoqli 
sopol  idishlar  ishlab  chiqarishni  bilganlar,  kulollik  charxi  ishlatilgan,  sug`orib  dehqonchilik 
qilish vujudga kelgan.
 
Namangan  viloyati  CHust  shaharchasi  yonidagi  «Buvana  mozor»  degan  joyda  ham 
shunday  qishloq  topilgan.  U  erdagi  aholi  atrofdagi  buloq  Suvlaridan  foydalanib,  dehqonchilik 
qilib,  o`troq  holda  qishloq-qishloq  bo`lib  yashaganlar.  CHustliklarning  sopol  idishlari 
Turkmaniston o`troq dehqonlariniki singari bo`yoqli, xilma-xildir. Jezdan quyma buyumlar ko`p 
ishlatganlar. Xom g`ishtlardan erto`la uylar qurib yashaganlar. Bu qishloq aholisi bundan qariyb 
300 ming yil muqaddam, temir davriga ko`chishda ham o`sha joyda kun kechirganlar.
 
Xuddi  shunday  qishloq  Andijon  viloyati  Qo`rg`ontepa  rayonidagi  Dalvarzintepada  ham 
topilgan. Bularning har ikkisi ham bir xil bo`lib, bu ahvol jez davrida Farg`ona soylari suvidan 
foydalanib  dehqonchilik  qiluvchi  o`troq  dehqonlar  qishlog`i  ko`p  bo`lgan,  degan  xulosani 
chiqarishga imkon beradi.
 
Jez davrida bunday  obod bo`lgan Xorazm,  Moxondaryo rayonlari,      CHust,     Dalvarzin    
va        Kuchuktepada        olib
 
borilgan  arxeologiyaga  oid  qazishmalardan  shu  ma`lum  bo`ldiki, 
CHust  madaniyatini  yaratgan  qadimgi  dehqonlar  atrofi  devorlar  bilan  o`ralgan  mustahkam 
qishloqlarda paxsa yoki xom g`ishtlardan qurilgan uylarda yashaganlar. Masalan, qadimgi CHust 
qishlog`i xarobasida uzunligi 286 metr, eni 2—3 metr va balandligi 1,5 metrcha keladigan tashqi 
devor qoldiqlari ochildi. SHunday devor qoldiqlari Dalvarzinda ham 200 metr masofada topilib, 
uning  eni  4,6  metr,  balandligi  2,5  metr  keladi.  Dalvarzintepada  atrofi  devor  bilan  o`ralgan  ark 
xarobasi  topilib,  devorining  uzunligi  130  metrga  va  balandligi  2,5  metrga  teng. 
Dalvarzintepaning  sharqiy  qismida  hatto  80  m  masofada  eni  4  mli  tosh  yo`l  ochildi.  Bulardan 
tashqari, bu erda bir necha to`rt burchakli paxsa devorli uylar ham topildi.
 
Dalvarzinda  topilgan  900  ga  yaqin  tosh  o`roq,  CHustdan  topilgan  tosh  va  jez  o`roq,  415 
tosh  yorg`uchoq,  don  uchun  kovlangan  17  ta  o`ra  hamda  kuyib  ko`mirga  aylangan  arpa, 
bug`doy,  tariq,  suli  donlari  va  boshqa  ashyolar  qadimgi  dalvarzinliklar  va  chustliklar  asosan 
dehqonchilik  bilan  shug`ullanganligini  ko`rsatadi.  Arxeologiyaga  oid  topilmalar:  suyakdan 

---

 
30 
yasalgan moki, qadoq toshlar, urchuqlar, jez igna va bigizlarga qarab hukm qilganda, aholining  
turmushida    to`quvchilik      va    tikuvchilik    ham
 
ma`lum  rol’  o`ynaganligini  ko`ramiz. 
CHustliklarda hdm, dalvarzinliklarda ham mahalliy degrezlik va miskarlik ancha taraqqiy qilgan. 
CHunki  bu  yodgorliklardan  juda  ko`p  metall  buyumlar:  jez,  o`roq,  pona,  pichoq,  kamon 
o`qlarining  paykonlari,  nayza  uchlari,  zeb-ziynatlar,  jez  oynalar,  bilaguzuklar,  isirg`alar, 
cho`lpilar,  munchoqlar  hamda  turli  xil  jez  buyumlar  qo`yiladigan  tosh  qoliplar,  shuningdek, 
degrezlik  qo`rasining  qoldiqlari  topilganligi  buning  yaqqol  dalilidir.  CHust  madaniyatiga 
mansub  yodgorliklardan  topilgan  guldor  sopol  buyumlar  kulolchilikning  ham  ancha  rivoj 
topganligidan  guvohlik  beradi.  Sopol  idishlar  shakli  xilma-xil,  ular  asosan  tovoq,  ko`za  va 
xumcha, tuvak, qozon va ko`pgina boshqa xil idishlardan iborat. Sopol idishlarning sirtiga qizil 
bo`yoq berilib sayqallangan. Ularning bir qismi qora bo`yoqdan turli xildagi geometrik chiziqlar 
bilan  naqshlangan.  Agarda  CHust  madaniyatiga  mansub  yodgorliklarda  chiqqan  topilmalar 
yuqorida  qayd  etilgan  chorvador  qabilalarga  mansub  moddiy  madaniyat  qoldiqlari  bilan 
solishtirilsa, bronza davrida o`troq dehqonchilik bilan shug`ullangan aholining madaniy jihatdan 
chorvador qabilalarga nisbatan ancha ustunligi ma`lum bo`ladi.
 
Demak,  jez  davrida  xalq  o`zi  ekin  ekib,  o`z  qo`lida  hayvonlarni  urchitib  tirikchilik 
o`tkazish yo`liga o`tgan. Bu  narsa jamiyat tarixida juda katta iqtisodiy  va
 
ijtimoiy burilish edi. 
Erga ekin ekish, qo`sh qo`shish kabi asosiy xo`jalik ishlari faqat erkaklarning qo`lidan keladigan 
ish  bo`lib,  bu  narsa  erning,  ya`ni  otaning  oilada  hukmronlik  holatini  mustahkamlaydi.  Ona  o`z 
urug`idan ajralib, erning urug`iga o`tadi. Bola otaniki hisoblanib, merosni ham otadan oladi.
 
Hozirgi  zamon  dehqonchiligi  va  chorvachiligining  asosi  o`sha  jez  davrida,  taxminan 
hozirgi zamonamizdan 4000 yillar avval vujudga kelgan. Misr, Iroq, Janubiy Turkmaniston kabi 
mamlakatlarda undan ham ilgariroq vujudga kelgan.
 
Bundan  keyin  jamiyat  vohalarda  o`troq  dehqonlarga,  dasht  va  tog`larda  esa  ko`chmanchi 
chorvadorlarga  ajraladi.  CHorvasi  ko`payganlar  o`tloq  izlab,  molini  haydab,  joydan-joyga 
qo`chib  yurishga  majbur  bo`lib  qoladi.  Xullas,  Farg`ona,  Surxondaryo  vodiylarida  so`nggi 
bronza  davriga  mansub  atrofi  mudofaa  devorlari  bilan  o`ralib,  mustahkamlangan  qishloqlar 
xarobalarini topib tekshirish bronza davrida o`troq dehqonlar yaratgan madaniyatni o`rganishda 
juda boy va qimmatli materiallar beradi.