О`zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

 
3. Kaltaminorliklar chaylasi
 
Neolit  (yangi  tosh)  davriga  o`tish,  asosan  toshni  silliqlash  va  teshish  usullarini  rasm 
qilishdan boshlanadi. Bu davrda odamlarning katta yutuqlaridan biri sopol idishlar yasash bo`ldi. 
Ko`pchilik xalq bu davrda daryo, ko`l va dengizlar bo`yida, aksariyati qum ustida chayla qurib 
yashagan.  Bular  asosan  o`troq  bo`lib,  faqat  ovchilik  va  baliqchilik  bilan  kun  kechirganlar. 
SHuning   uchun   sopol   idishlarning   tagi   tekis   emas,
 
yumaloq yoki tuxum uchiga o`xshash 
bo`lgan. O`zbekistonda Boysun tog`laridagi Machay, Amir Temur g`orlarida, Uzboy atrofida va 
Qoraqalpog`istondagi YOnbosh qal`a atroflarida neolit davri madaniyatining qoldiqlari topilgan. 
Bu makonlar ichida eng diqqatga sazovori qoraqalpog`istondagi kaltaminorliklar chaylasidir.
 
Professor S. P. Tolstov boshliq Xorazm arxeologiya ilmiy safari 1937 yilda qidirish ishlari 
olib  borib,  Janubiy  Qoraqalpog`istondagi  qizilqum  ichida  qolib  ketgan  qadimgi  obod  erlarda 
g`oyatda  ko`p  va  ahamiyatli  yodgorliklarni  topib  tekshirdi.  Bu  yodgorliklar  orasida  eng 
qadimgisi  kaltaminorliklar  chaylasi  bo`lib,  unda  so`nggi  davrlarning  yodgorliklari  ham  yaxshi 
saqlangan.
 
Qizilqum  sahrosidagi  qum  tepaliklar  orasida  YOnbosh  (Jonbos)  qal`a  nomli  qir  ustida 
eramizdan  300  —  400  yillar  ilgari  solingan  qal`a  bor.  O`sha  qirning  janub  tomon  etagida 
shamolda buzilib nurayotgan taqirlar tagida kul,  sopol siniqlari,  mayda tosh  qurollar va boshqa 
narsalar ko`rinib qolgan.
 
1940 yili o`sha joy qazilganda, u erda qum tepasini tekislab, xodachalar va qamishdan juda 
katta chayla qurilganligi aniqlandi.
 
Professor  S.  P.  Tolstovning  taxminiga  ko`ra,  deb  yozadi  marhum  akademik  YA.  G`. 
G`ulomov,  bu  chaylada  100—120  odam  ona  urug`i  oilasi  tartibida  yashagan.  CHaylada  qumni 
o`yib  ishlangan  20  dan  ortiq  o`choq  bo`lgan.  Har  bir  o`choq  atrofida  baliq  suyaklari,  kiyik, 
yovvoyi cho`chqa, qirg`ovul, suv qushlarining suyaklari, o`rdak, g`oz tuxumlarining po`choqlari, 
yovvoyi jiyda danaklari, chaqmoqtoshdan yasalgan mayda pichoqsimon asboblar, toshni silliqlab 
ishlangan bolg`asimon asbob, sopol idish siniqlari va shunga o`xshash narsalar ko`p bo`lgan. Bu 
joyda hali metall, uy hayvonlari, qo`lda ekiladigan ekin qoldiqlari yo`q.
 
CHaylada  topilgan  narsalarning  hammasi  bu  joyda  qadim  zamonda  suv  bo`lganligidan 
dalolat  beradi.  Bu  atrof  bir  zamonlar  ko`l  va  botqoq  bo`lgan,  unda  yovvoyi  jiyda  danaklari 
bo`lgan,  chaqmoqtoshdan  yasalgan  mayda  pichoqsimon  qurollar  topilgan  joy  atrofida  paxta 
daraxtlari  o`sgan  chakalakzorlar  va  qamish  o`sadigan  to`qaylar  bo`lgan.  CHaylani  shu 
materiallardan  yasaganlar.  Baliq  suyagining  ko`pligi  bundagi  odamlarning  asosiy  kasbi  ko`lda 
baliq ovlash va to`qayda ovchilik qilishdan iborat bo`lganligidan guvohlik beradi.
 
Metallning  yo`qligi,  uy  hayvonlari  va  dehqonchilik  alomatlarining  yo`qligi  —  bular  hali 
ona  urug`i  bosqichida  yashaganligidan  darak  beradi.  Bu  chayla  ahli  bundan  5000  yillarcha 
muqaddam  yangi  tosh  (neolit)  davrining  oxirida  yashagan.  Bu  O`zbekistonda  ona  urug`i 
tartibining oxiri hisoblanadi.