О`zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

 
Foydalanilgan adabiyotlar. 
1.
 
Karimov I.A. «Vatan sajdogox kabi muqaddasdir. Toshkent O`zbekiston 1996 yil. 
2.
 
Artsikovskiy A. V «Arxeologiya asoslari» Toshkent. “O`qituvchi” 1974 y.  
3.
 
Axmedov B. «O`zbekiston xalqlari tarixi manbalari» Toshkent. “O`qituvchi” 1991 yil 
4.
 
Nabiev A. «Tarixiy o`lkashunoslik»  Toshkent. “O`qituvchi” 1996 yil 
5.
 
Sulaymonova F. G`arb va shark. Toshkent. “O`zbekiston” 1997 yil 
 
 
4-MAVZU: O’LKAMIZ O’RTA ASRLAR VA YANGI DAVRINING O’RGANILISHI. 
Reja: 
1.
 
Ilk o`rta asr yodgorliklari. 
2.
 
Rivojlangan o`rta asrlar yodgorliklari. 
 
Ekin  maydonlarining  ko`payib  borishi,  xususan  sug`oriladigan  erlarning  kengayishi, 
qishloqlarning  ko`payishi,  er  hosildorligini  orttiruvchi  sun`iy  o`g`itlarning  yaratilishi,  suvni 
baland  erlarga  ko`taradigan  charxpalaklarning  va  suv  tegirmonining  kashf  qilinishi,  paxta 
ekinining  tarqalishi,  meva  navlarining  yaxshilanishi  yo`lidagi  muvaffaqiyatlarning  hammasi 
zamonaning ishlab chiqaruvchi kuchlarini o`stirib yuborgan va uni yangi feodal munosabatlarga 
olib kelgan yangi ijtimoiy voqea bo`ldi.
 
Bunday  muhim  sharoitda  kushonlarning  saltanatiga  putur  etib,  inqirozga  yuz  tuta  borishi 
bilan  birga  ichki  ziddiyatlarga  muvofiq  diniy  oqimlar  o`rtasidagi  munosabatlarning  ham 
murakkablashmasligi mumkin emas edi.
 
III  asrdan  boshlab  quldorlik  davrining  shaharlari  xarobalikka  yuz  tutib,  iqtisodiy  hayot 
asosan alohida vohalarga, qishloqlarga ko`chadi. Er aristokratiyasi — «deh,qon»lar qishloqlarga, 
ariqlar  boshiga  kelib,  ko`shklar  bino  qiladi.  VI  asrga  kelib  ular  qullardan  qurolli  yigitlar  — 
chokarlar  saqlab,  atrofdagi  qishloq  aholisini  o`z  foydasiga  ishlatib  kun  kechiradi.  SHu  taxlitda 
Milodning  I  asrining  25  yilidan  to  IV  asrning  50-yillariga  qadar  hukm  surgan  markazlashgan 
kuchli  Kushon  davlati  tugab,  har  qaysi  shahar  atrofidagi  vohada  alohida-alohida  mustaqil 
hukmdorlar paydo bo`ladi, ularning boshida «dehqon»larning vakili turadi.
 
Hozir  Toshkent,  Samarqand,  Buxoro,  Jizzah  Farg`ona  vodiysidagi  va  boshqa  ko`plab 
shahdrlar  atrofidagi  sug`oriladigan  erlarda  baland-baland  «oqtepalar»  bor.  Arxeologiyaga  oid 
qazilmalar,  bularning  xdmmasi  feodallarning  xom  g`ishtdan  solingan  feodal  ko`shklarining 
xarobasidan iborat bo`lib, «dexqonlar» yapgab o`tgan joylarning qoldiqlari ekanligini ko`rsatadi. 
Akademik  YA.  G`.G`ulomovning  kuzatishlari  bunday  ko`shklarning  hozirgacha  saqlanib 
kelganligini ko`rsatadi.
 
Feodallashish  jarayonida  ichki  urushlar,  xalq  qo`zg`olonlarini  bostirish  uchun  keskin 
choralar  ko`rish  natijasida  ancha  vayronagarchilik,  qirilishlar  bo`lib,  butun-butun  rayonlar 
vaqtincha  bo`shab  qolgan.  SHunga  qaramay,  ishlab  chiqaruvchi  kuchlar  rivojida  ma`lum 
siljishlar bo`lgan. SHu siljishlarni madaniyat soxasida ham ko`rish mumkin. Masalan, Xorazmda 
Tuproqqal`a  (IV  asr)  ko`shkini  qazishda  u  erdan  «podsholar  zali»  deb  atalgan  zal  topilgan. 
Zalning  atrof  devorlariga  taxmon  singari  ravoqlar  ishlanib,  ularning  har  biriga  turli  qiyofadagi 
kishilarning haykallari o`rnatilgan. Haykallar nihoyatda yuqori did bilan ishlangan. Professor S. 
P. Tolstov  «Bu zalda Xorazmda Ofrig` xonadoniga mansub podsholarning haykali ota-bobolar 
ruhiga  sig`inish  tariqasida  aks  ettirilgan»,  deb  aytadi.  Bu  joyda  haykallardan  tashqari,  turli 
bo`yoqli  devor  suratlari  ham  bo`lib,  undagi  manzaralarda  dengiz  to`lqini,  baliqlar,  yirtqich 
hayvonlar,  sozanda  qizlar  surati  va  boshqa  narsalar  tasvirlangan.  Bu  saroydan  Xorazm 

---

 
35 
shox.larining  yozma  hisob-kitob  arxivi  ham  topilgan.  Bular  qadimgi  Xorazm  yozuvi  bilan 
taxtaga va charmga bitilgan.
 
1938  yili  VI  —  VIII  asrlarga  oid  Xorazm  pullaridagi  yozuvlar  yordamida  ularning 
ko`pgina  asoslari  aniqlangan.  Umuman,  Tuproqqal`adan  topilgan  arxiv  yozuvi  fanga  juda  ko`p 
yangilik bergan.
 
1934  yili  Samarqand  yaqinidagi  Mug`tepadan  Panjakent  hokimi  Devashtichning  VIII 
asrdagi  arxivi  to  pildi.  Arxivdagi  so`g`diycha  va  arabcha  xatlar  asosida  so`g`d  yozuvining 
xususiyatlari  aniqlandi,  bu  esa  tarix  faniga  ancha  ravshanlik  kiritdi.  Bunga  Xorazm  arxivining 
qo`shilishi  esa  O`rta  Osiyodagi  o`sha  zamon  hayoti  va  madaniyatiga  doir  ko`p  masalalarni 
aniqlash imkoniyatini yaratdi.
 
Keyingi  yillarda  Surxondaryo  viloyatida  «Bolaliktepa»  degan  joyni  qazish  jarayonida 
uning bir zali devorlari odam suratlari bilan bezatilgan ibodatxona ekanligi ma`lum bo`ldi. Unda 
zeb-ziynatli  kiyimlar  kiyib,  qo`llarida  qimmatli  qadahlar  tutgan  va  tavoze  bilan  allaqanday  bir 
ishorat  ko`rsatib  turgan  erkak  va  ayol  suratlari  shubhasiz,  moniy  mazhabi  ibodatxonasida 
o`tkazilayotgan marosimdan darak beradi. Bu bino V asr oxirlariga tegishli deb topildi.
 
1937  yildan  boshlab  to  1956  yilga  qadar  Buxorodan  40  km  g`arbdagi  cho`lda  Varaxsha 
shahrining  xarobalari  tekshirilgan.  Bu  erda  VII  —  VIII  asrlarda  Buxoro  hukmdorlari  solgan 
Rachfandun  saroyining  xarobalari  topilgan.  Unda  3  zal  va  bir  ayvon  ochilgan.  Ayvonning  oldi 
tomoni  o`ymakor  ganchdan  qilingan  dabdabali  toqi  varavoqlar  bilan  bezatilgan,  ichkari  tomoni 
allaqanday  meva  bog`larini,  ov  manzaralarini  tasvirlovchi  bo`rtma  ganch  suratlar,  bulbullar, 
duldul otlar haykali bilan bezatilgan.
 
Zallarning  birida  oq  fil  mingan  kishilar  filga  hujum  qilayotgan  allaqanday  afsonaviy 
yirtqich  hayvonlar,  qoplonlar  bilan  olishib  turgani,  ikkinchi  zalda  rum  qo`shinlari,  yana  bir 
devorda  ustiga  oltin  taxt  qo`yilgan  qanotli  tuya  va  boshqa  ko`p  ajoyib  narsalar  rang-barang 
bo`yoqlar bilan tasvirlangan,
 
Qadimgi  Panjakent  xarobasi  marhum  professor  A.YU.YAkubovskiy  boshchiligida 
qazilganda,  u  erda  ham  VII-VIII  asrlarga  doir  shunday  bino  topilgan.  Devorlarga  bo`yoqli 
suratlar solinib, ularda dafn marosimi, bazm va allaqanday diniy bir marosim tasvirlangan.
 
Tuproqqal`a,  Bolaliktepa,  Varaxsha,  Fayoztepa,  Panjakentlarda  topilgan  rasmlarning 
san`ati  va  tasvirlarining  boyligi  ilk  feodalizm  madaniyatining  o`z  zamonasida  ancha  rivoj 
topganligini  va  mulkdorlik  davrida  an`anaviy  ravishda  taraqqiy  qilib  kelgan  tasviriy  san`atning 
bu  davrga  kelib  avj  olganini  tasdiqlaydi.  VIII  asrda  arablar  istilosidan  keyin  bunday  san`atga 
ham ahamiyat berilgan.
 
Bu  davrda  savdo-sotiq  va  hunarmandchilik,  xususan,  idishlarni  sirlash  va  nozik  shisha 
buyumlar ishlash rivojlandi.                                                                  
 
SHaharlarning  quldorlik,  ilk  feodalizm  davrlaridagi  va  so`nggi  asrlardagi  tarixiy  
topografiyasi,  arxitektura  yodgorliklari  va  boshqa  o`rta  asr  inshootlari  hozirgi  kunda  ancha 
yaxshi  o`rganilgan.  eski  Urganch,  eski  Marv,  Buxoro,  Xiva,  Samarqand  va  boshqa  bir  qator 
shaharlarning  tarixiga  bag`ishlangan  maxsus  asarlar  maydonga  keldi.  Bulardan  tashqari, 
Samarqandda Go`r Amir maqbarasidagi mozorlarning ochilishi, Ulug`bek rasadxonasining qayta 
tiklanishi (1941, 1948, 1967), SHahrisabzda Amir Temur tomonidan soldirilgan bir dahmatsing 
1933 yilda ochilishi va hokazolar ko`pchilikning e`tiborini o`ziga jalb etdi.
 
Garchi  Ulug`bek  rasadxona  (observatoriya)si  1908  yili  topilib,  uning  er  ostidagi  sekstant 
qismi  qazib  ochilgan  bo`lsada,  bu  yodgorlikning  er  ustidagi  shakli  qanday  bo`lgani  noma`lum 
edi.  Rasadxona  1948  yilda  V.A.SHishkin  boshchiligida  qazilib,  uning  qanday  bo`lganligi 
aniqlandi.  Uni  Bobur  Mirzo  uch  qavatli  azamat  bino  deb  ta`riflagan  edi.  Arxeologlar  qazish 
ishlari  olib  borishlari  natijasida  bino  to`garak  shaklda  ekanligi,  ichkarisi  juda  ko`p  qismlarga 
bo`linganligi,  hozirgi  Samarqand  madrasa  va  maqbaralari  singari  rang-barang  koshinlar  bilan 
bezatilganligi  aniqlandi.  SHu  ma`lumotlarga  asoslanib,  arxitektor  V.A.Nil’sen  rasadxonaning 
tashqi ko`rinishini taxminiy ravishda chizib berdi.
 

---

 
36 
SHunday qilib, respublikamizda keng ko`lamda olib borilgan arxeologiyaga oid tadqiqotlar 
tufayli xalqimizning uzoq o`tmishi, sug`orish sohasida asrlar davomida orttirgan tajribalari ochib 
berildi.
 
Keng  ko`lamda  respublikamizda  olib  borilayotgan  arxeologiyaga  oid  tadqiqotlar  tufayli 
O`zbekiston  arxeologiyasining  deyarli  hamma  davrlariga:  paleolit,  mezolit,  neolit,  eneolit, 
bronza  va  temir  davrlari  hamda  antik  dunyo  va  o`rta  asrlarga  oid  juda  ko`p  xilma-xil  ajoyib 
moddiy  madaniyat  yodgorliklari  topib  tekshirildi.  Arxeologiyaga  oid  tekshirishlar  natijasida 
to`plangan  boy  va  qimmatli  moddiy  manba  O`zbekiston  xalqlarining  qadimgi  tarixini  yoritish 
imkonini beribgina qolmay, balki o`rta asrlar tarixi, shuningdek, shaharlar «yoshini» aniqlashga 
ham katta yordam berdi.
 
Ozbekistonda  arxeologiya  fanining  rivojlanishida  yirik  rus  olimlari:  A.YU.YAkubovskiy, 
S.P.Tolstov,  M.E.Masson,  A.P.Okladnikov,  V.X.SHishkin,  birinchi  o`zbek  arxiologi,  akademik 
YAxyo  G`omovning  xizmatlari  benihoya  kattadir.  Atoqli  olim  o`zining      qisqa  va  mazmundor 
hayotida  tarix  fanlari  doktori,  professor,          O`zbekiston      Fanlar  akademiyasining  akademigi    
darajasiga  ko`tarildi.  Iste`dodli  olimning  fan  sohasidagi  faoliyatlari  uchun  unga  O`zbekistonda 
xizmat ko`rsatgan fan arbobi degan yuksak unvon berildi.
 
Olimning    ijodiy   faoliyati   ham o`ziga xosdir. U 1926 yilda   Toshkentdagi O`zbekiston 
erlar bilim yurtini, 1930 yili Samarqanddagi Pedagogika  akademiyasini tamomladi. 1931-1932 
yillarda Toshkent    pedagogika texnikumida o`qituvchi   bo`lib   ishladi. YOshlik chog`idayoq 
keng ilmiy jamoatchilikning    e`tiborini    qozondi. Ilmga, tarixga chanqoqligini sezgan mashhur 
o`lkashunos arxeolog  V.  L.  Vyatkin uni  o`zi rahbarlik  qilayotgan ko`hna   Afrosiyobda   olib   
borilayotgan      qazishmalarda  ishtirok      etishga    taklif      etdi.      YA.      G`ulomov      mustaqil 
arxeologik  tadqiqotlarni  ilk  bor  1936  yili  qadimgi  Xorazm  erlaridan  boshladi.  1933  —  1940 
yillarda  O`zbekiston  qadimgi  davr  va  san`at  yodgorliklarini  muhofaza  qilish  qo`mitasi 
(Uzkomstaris)da  ilmiy  xodim,  so`ngra  ilmiy  kotib  bo`lib  ishladi.  YA.  G`ulomov  1940—1943 
yillarda   sobiq   SSSR   Fanlar   Akademiyasi    O`zbekiston bo`limi   Tarih  til   va  adabiyot  
instituti      arxeologiya  bo`limining  mudiri  va  1943  yildan  Ozbekiston  FA  Tarix  va  arxeologiya 
institutining qadimgi  va  o`rta asrlar tarixi  sektori mudiri, institut  direktori  vazifasini bajaruvchi 
(1956-1959  yillar)  bo`lib  ishladi.  «Xorazmning  sug`orilish  tarixi.  Qadimgi  zamonlardan 
hozirgacha»  mavzuida  doktorlik  dissertatsiyasini  yoqladi.  YA.  G`ulomov  1936  yildan  to 
umrining  oxirigacha  bir  qancha  arxeologiyaga  oid  (Toshkent,  Buxoro,  Farg`ona,  Xorazm  va 
boshqa)  otryadlarga  rahbarlik  qildi.  YA.  G`ulomov  4  jildli  «O`zbekiston  SSR  tarixi»,  2  jildlik 
«Samarqand  tarixi»  asarlarining  mualliflaridan.  YA.G`ulomovning  O`zbekistonning  sug`orilish 
tarixiga doir ilmiy ishlari qadimgi dehqonchilik massivlari (Amudaryo, Zarafshon, Qashqadaryo 
va boshqa daryolarning qadimgi o`zanlari)ni aniqlash va undan xalq xo`jaligi maqsadlari yo`lida 
foydalanishda  katta  ilmiy  ahamiyat  kasb  etadi.  YA.G`ulomovning  O`zbekiston  vodiy  va 
vohalarida  olib  borgan  arxeologiyaga  oid  tadqiqotlari  O`zbekistonda  qadimgi  tosh  davrlari: 
paleolit,  mezolit,  neolit,  eneolit,  jez  va  temir  davrlarini  o`rganishda  muhim  rol’  o`ynadi.  YA. 
G`ulomov  bir  qancha  xalqaro  konferentsiya  va  simpozi-umlarda  muhim  ilmiy  dokladlar  bilan 
qatnashdi. O` ajoyib tashkilotchi va pedagog ham edi. Xalqlar Do`stligi ordenli Nizomiy nomli 
Toshkent Davlat pedagogika institutida O`zbekiston tarixi va arxeologiyasidan ma`ruzalar o`qib, 
ko`pgina  hozirgi  zamon  talabiga  javob  beradigan  pedagog  kadrlar  etishtirgan.  4  tomlik 
«O`zbekiston irrigatsiyasi» tarixiga oid masalalarni yoritishda faol ishtirok etgan. O`zbek Sovet 
entsiklopediyasi Bosh tahrir hay`ati a`zosi bo`lgan.
 
YAxyo  G`ulomov  bag`ri  keng  va  mehribon,  g`amxo`r  odam  edi.  O`z  shogirdlarig`a  fan 
so`qmoqlari qiyinchiliklarini engish yo`llarini, ilmiy izlanish uslublarini, davr talablarini izchillik 
bilan qabul qilish va uni amalga oshirishda faol  qatnashishlarini o`rgatish bilan ham respublika 
olimlari orasida katta obro`-e`tibor qozongan.
 
O`lkani  o`rganishda,  ayniqsa  O`zbekiston  vodiy  va  vohalarining  tarixini,  etnografiyasini, 
arxeologiyasini,  toponimikasi  va  nodir  qo`lyozma  asarlarini  o`rganishda  tarix  fakul’teti 
studentlari uchun YA.G`ulomov asarlari dasturamal bo`lib xizmat qilib kelmoqda. Ularning qunt 

---

 
37 
va  matonat  bilan  olib  borgan  arxeologiyaga  oid  tadqiqotlari  tufayli  jahon  ahamiyatiga  ega 
bo`lgan qator moddiy-madaniyat yodgorliklari kashf etildi.