О`zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

5. Qadimgi davr yodgorliklari
 
Bundan  3000  yilcha  ilgari  odamlar  temirni  olovda  eritish  yo`lini  topib,  uni  ishlata 
boshlaganlar.  Bu  davrda  ishlab  chiqarish  imkoniyati  shu  darajaga  etadiki,  bir  kishining 
mehnatidan  unadigan  daromad  uning  bir  o`zini  boqishgagina  emas,  balki  bir  necha  kishini 

---

 
31 
boqishga  kifoya  qila  boshlaydi.  Dehqonchilikda  va  chorvachilikda  urushda  qo`lga  tushirilgan 
asirlar  zo`rlab  ishlatiladi.  Ular  qullarga  aylantiriladi.  Natijada  quldorlik  jamiyati  kelib  chiqadi, 
jamiyat ko`proq qo`l mehnatiga tayana boshlaydi
 
O`zbekistonda  va  umuman  O`rta  Osiyoda  bu  bosqichning  bo`lib  o`tgan-o`tmaganligi 
haligacha  mutlaqo  tekshirilmagan  edi.  Qadimgi  Xorazm  erlarida,  g`arbiy  Buxoro  cho`llarida 
Ulug` Vatan urushi arafasida o`tkazilgan arxeologiyaga oid tekshirishlar bu masalaga ravshanlik 
kiritdi. SHu tariqa Amudaryo va Zarafshon etaklarida cho`lga aylanib yotgan katta maydonlarda 
arxeologiyaga  oid  tadqiqotlar  o`tkazilgan  vaqtda  bu  erlar  qadimgi  qal`alar,  ko`shklar  va 
shaharlarning vayronalari bilan, ular orasidan o`tgan qadimgi sug`orish kanallari izlari bilan to`la 
ekanligi birmuncha aniqlandi.
 
Arxeologiyaga  oid  tekshirishlarning  aniqlashicha,  Xorazmning  g`arbida,  Qoraqum 
ichlarida  bundan  2500  —  2600  yillar  ilgari  juda  katta  qal`alar  bino  qilingan.  Ular  ichida 
imoratlar  solingan,  aholi  bu  qal`alar  atrofida  Amudaryoning  qadim  Sariqamish  ko`liga  kirib 
ketgan  tarmog`i  bo`lmish  Dovdon  suvi  toshqinlarini  boshqarib,  unda  dehqonchilik  va 
chorvachilik  bilan  shug`ullangan.  Hozirgi  Qoraqalpog`iston  tuprog`ida  ham  ahvol  shunday 
bo`lgan.
 
Bunday  ulkan  qal`alarning  xom  g`ishtdan  bino  qilinishi,  toshqin  suvlarini  tartibga  solib, 
sug`orish  kanallari  qurilishi  bu  davrda  O`rta  Osiyoda  Qadimgi  SHarq    davlatlari      tipidagi   
davlat   bo`lganidan   darak beradi. Ayni zamonda Gretsiya va eronda maydonga kelgan yozma 
ma`lumotlarda miloddan burungi VII asrda O`rta Osiyodagi Saklar davlati bilan g`arbiy erondagi 
Midiya  davlati  o`rtasidagi  Janubiy  Turkmaniston  erlarida  hukmronlik  qilish  uchun  kurash 
borgani,  eronda  Ahamoniylar  davlati  vujudga  kelguncha  bu  joylar  Xorazm  davlatiga  qaram 
bo`lgani hdqida so`z boradi.
 
Buni  g`arbdagi  burjua  sharqshunoslari  pisand  qilmagan  edilar.  Ammo  arxeologiyaga  oid 
tekshirishlar  bu  holning  haqiqat  ekanligini  tasdiqladi  va  juda  ko`p  yangi  muammolarni  o`rtaga 
tashladi.
 
Bundan  2100  yilcha  burun  O`rta  Osiyoga  kelib  ketgan  Xitoy  sayyohi  CHjan  TSyanning 
ma`lumotlariga  ko`ra,  «Davan»  deb  atalgan  Farg`onada  70  ga  yaqin  katta  va  kichik  qal`alar, 
300000 ga yaqin aholi bo`lib, bu erda beda, uzum etishtirilgan va yilqichilik keng rivojlangan.
 
Katta  Farg`ona  kanali  qurilishida  o`tkazilgan  arxeologiyaga  oid  kuzatishlar  va  keyingi 
yillarda  o`tkazilgan  maxsus  ilmiy  safarlar  natijasida  esa  Farg`ona  vodiysida  ashel’  va  must’e 
davrlarida odam yashaganligi, keyingi taraqqiyot natijasida jez davrida CHust va Dalvarzin kabi 
ibtidoiy qishloqlar bo`lgani aniqlandi.
 
Bundan  keyingi  o`troq  madaniyat  soylarning  etagidagi  toshqinlar  va  ko`llar  orasida  keng 
tarqalib, hozir Sirdaryoga yaqin cho`llarda bu davrning xarobalari ko`p uchraydi.
 
Farg`onaning  CHjan  TSyan  safaridan  keyingi  davrda  qanday  bo`lganligi  haqida  yozma 
ma`lumotlar yo`q, lekin arxeologiya bu xususda ko`p ma`lumotlarni aniqlab berayotir.
 
Ko`pgina burjua sharqshunoslari O`rta Osiyodagi qadimgi madaniyatni yo`qqa chiqarib, bu 
erlarda madaniyat  faqat  eron davlati  ta`siri  ostida vujudga kelib, keyinroq  Iskandar  Zulqarnayn 
(Aleksandr  Makedonskiy)  istilosi  va  umuman  greklar  hukmronligi  ta`sirida  taraqqiy  qilgan, 
so`ngra  yana  xarobalikka  yuz  tutib,  faqat  arablar  istilosidan  so`ng  islom  dini  ta`sirida  yana 
ko`tarilgan  degan  fikrni  ilgari  surar  edilar.  Xorazmda,  G`arbiy  Buxoro  cho`llarida  va  umuman 
butun  O`zbekistonda  arxeologiya  yordamida  topilgan  narsalar  va  dalillar  esa  g`arbning  bu 
uydirmalarini fosh qilib tashladi.
 
Eroniylar   va    greklar    istilosigacha    hamda     undan keyin  bo`lgan moddiy madaniyat 
chetdan  kelgan  ta`sirning  yaqqol  izlari  emas,  albatta.  eron  pullari  Makedoniyadan  kelgan,  bu 
erda  rasm  bo`lgan  ba`zi  idish  shakllari  arxitektura  yodgorliklari  topilgan,  ammo  buni  chetdan 
kelgan moddiy madaniyat ta`siri tufayli O`rta Osiyo madaniyatida keskin siljish vujudga kelgan 
deb bo`lmaydi.
 
O`rta  Osiyoda  quldorlik  davrining  yuqori  taraqqiyoti  Parfiya,  Gretsiya,  Baqtriya  hamda 
Kushon  kabi  mahalliy  xukmronlar  zamonida  paydo  bo`ldi.  Bu  zamonda  qal`alar  bino  qilishda, 
sug`orish  kanallari  qurishda,  hunarmandchilik,  shaxar  hayoti,  yo`l  ishlari,  ichki-tashqi  savdo 

---

 
32 
hamda  san`atda  jiddiy  ko`tarilish  yuz  berganligida  sinfiy  munosabatlarning  keskinlashganligi 
ko`rinadi.  Bu  holat  yolg`iz  Xorazmda  topilgan  arxeologiyaga  oid  ashyolardangina  emas,  balki 
butun O`rta Osiyoda o`tkazilgan va o`tkazilayotgan tekshirishlardan ham yaqqol ko`rinib turadi.
 
Ilgari O`rta Osiyoning madaniy-siyosiy va iqtisodiy aloqalari haqidagi targ`ibot faqat eron 
hamda Old Osiyo bilan munosabat, «Eron ta`siri» degan gaplardan nariga o`tmas edi. Xorazm va 
Buxoro  viloyatida  o`tkazilgan  arxeologiyaga  oid  qazishlar  O`rta  Osiyo  xalqlari  Russiyaning 
markaziy rayonlari, ayniqsa Volga daryosining havzasida bo`lgan davlatlar bylan juda qadimdan 
muntazam  aloqada  bo`lib  kelganini  ko`rsatadi.  Daliliy  ma`lumotlar  qadimdan  boshlangan  bu 
aloqaning  ilgari  etarlicha  o`rganilmay  kelinganini  ko`rsatadi.  Bu  aloqaning  ko`pgina  qirralari 
kelajakda yana ham ravshanroq tekshirilishi shubhasizdir.
 
Otashparastlik  zardusht  (zaroastrizm)  dinining  rivoji  eronda  emas,  O`rta  Osiyoda 
bo`lganligi  arxeologlar  tomonidan  isbotlandi.  Buni  qazishmadan  topilgan  daliliy  ma`lumotlar 
tasdiqladi.  Milodimizdan  bir  necha  asr  burungi  yodgorliklarni  tekshirish  muhim  iarsalarni 
ochmoqda.  CHunonchi,  akademik  YA.G`.G`ulomov  1936  yili  Xorazmning  Mang`it  rayonidagi 
qubba tog` ustida zardushtiylarning qabristonini topdi. Unda katta hom g`ishtlardan qurilgan 60 
metrli  tor  bino  xarobasi  ichida  benihoya  ko`p  odam  suyaklari  topildi.  Suyaklarning  ko`miklari 
g`ajilgan,  ba`zi  mayda  suyaklar  mutlaqo  yo`q.  Suyaklarni  allaqaerdan  to`plab,  binoning  ichiga 
tashlay berganlar. Keyinchalik alohida kishilarning suyaklarini sopoldan yasalgan maxsus qutilar 
(ossuariylar) yoki ostadonlarga solib, o`sha binoda saqlaydigan bo`lganlar. 
Arxeologlar zardushtiylarning muqaddas kitobi sanalgan «Avesto»da ham qadimgi yunon 
yozuvlarida aytilgan marosimga duch kelganlar. «Avesto»da aytilishicha, qadimgi zardushtiylar 
o`likni  erga  ko`mishni,  suvga  tashlashni,  o`tda  kuydirishni  qattiq  gunoh  deb  hisoblaganlar. 
SHuning  uchun  o`likni  uzoqdagi  yalang`och  qoyalar  ustiga  eltib  tashlaganlar.  Uni  yirtqich 
hayvon  va  qushlar  eb  ketganidan  keyin  uning  suyaklari  uzoq  vaqt  quyosh  ta`sirida  qolib 
tozalangach,  yig`ib  olingan  va  boyagi  bino  —  «novus»da  saqlangan.  Suyaklarni  ossuariylarda 
saqlash  odati  keyingi  zamonlargacha,  ya`ni  O`rta  Osiyoda  musulmonchilik  keng  tarqalguncha 
davom  etgan.  Bu  xildagi  suyaklar  solingan  sopol  qutilar  hozir  O`rta  Osiyoning  ko`plab 
joylaridan topilmoqda.
 
Qoraqalpog`istonda  Jonbos  (YOnbosh)  qal`asini  qazishda  zardushtiylarning  otashkadasi, 
ya`ni  o`tga  topinadigan  ibodatxonasi  topilgan.  Qal`aning  darvozasidan  kirilgach,  to`g`ri 
ko`chaning  ikki  tomoni  ikki  imorat  bo`lib,  ko`cha  borib  qal`aning  to`rida  shu  otashkadaga 
taqaladi.  Uning  yonida  qal`aning  hokimi  turadigan  katta  bino  qoldig`i  topilgan.  Otashkadaning 
tashqari xonasi atrofiga supalar qilingan. O`rtada erda ovqat qoldiqlari, suyaklar, danaklar,  siniq  
idishlar  juda  ko`p  topilgan.  Ichkari  xonaning  devorlari  uzoq  yongan  olovdan  yaltirab  qorayib 
ketgan  bo`lib,  uyning  narigi  tomonidagi  maydonchada  benihoya  ko`p  kul  saqlanib  qolgan.  Bu 
kuldan  qisman  olovxona  uyning  ichidan  ham  topilgan.  Demak,  ichkarida  muqaddas  olov 
to`xtovsiz  yonib  turgan,  ziyoratga  kelganlar  tashqari  xonada  supalarda  o`tiruvchi  maxsus  din 
arboblari — «atrabon»larga o`z xddyalarini berib, ular orqali «olovning duosini olib» qaytganlar. 
Arxeologiya  ma`lumotlari  va  turli  e`tiqodlar  to`g`risida  saqlangan  xotiralarning  hammasi 
zardusht  dinining  vatani  xdmda  «Avesto»  kitobi  maydonga  kelgan  joy  O`rta  Osiyo,  ya`ni 
Xorazm  va  Balxda  bo`lib,  200  kiyik  terisiga  zarhal  harflar  bilan  yozilgan  bu  kitob,  1992  yili 
Dushanbeda  oddiy  qog`ozda  nashr  etildi  va  haqiqatdan  ham  uning  Vatani  o`lkamizda  ekanini 
tasdiqlaydi. 
Milodimizdan  avvalgi  III  asrdan  boshlab  O`rta  Osiyo  va  SHimoliy  Hindiston  Grek-
Baqtriya davlati, so`ngra Kushon hamda eftalit davlatlari qo`l ostida bo`lgan; o`sha zamondan bu 
ikki  mamlakat  orasida  ma`lum  munosabat  boshlangan.  Mavjud  yodgorliklar  bu  to`g`rida  juda 
ko`p ma`lumot beradi.
 
1933  yili  Termiz  rayonida,  Ayritom  degan  joyda,  budda  dini  ibodatxonasining  xarobasi 
topilgan.  Ibodatxonada  buddaning  haykali  va  boshqa  ibodatxona  qismlari  qatorida  toshdan 
yasalgan  odam  haykallari  topilgan;  ular  musiqa  chaluvchi,  xadyalar  tashuvchi  erkak  va  ayol 
haykallari  bo`lib,  ibodatxonaning  tashqi  tomon  karnizi  shu  haykallar  bilan  bezatilgan. 

---

 
33 
Haykallarning  qiyofasida,  kiyimlarida  Hindistonga  xos  belgilar  yorqin  bo`lib,  bu  san`at  ikki 
mamlakat orasidagi munosabatlarning samarasidir.
 
II    asrda  Kushon  davlati  budda  dinini  Hindistondan  O`rta  Osiyo  va  SHarqiy  Turkistonga 
tarqatib, uni davlat dini darajasiga ko`targan. O`zbekistonda, ayniqsa uning janubiy rayonlarida 
va SHarqiy Turkistonda topilgan ko`plab buddizm yodgorliklari o`sha davrga qarashlidir.
 
III    asrda  eronda  moniy  dini  vujudga  keldi,  lekin  u  uzoq  saqlanmadi,  uning  tarafdorlari 
O`rta Osiyo va SHarqiy Turkistonga qochib o`tib,  ko`proq savdo  yo`li ustidagi shaharlarda bu 
dinni tarqatdilar.
 
Ba`zi      arxeolog      olimlar      o`rta      Osiyoda      topilgan  ko`plab  suratkashlik  va 
haykaltaroshlik  yodgorliklaridagi  tasvirlarning  murakkabligiga  qarab,  ularni  moniy  dini  bilan 
bog`lashga  harakat  qiladilar.  Aslida  bu  hol  Kushonlar  hukmronligi  davri      (I-II    asrlar)  — 
quldorlik   tuzumining   o`rta   Osiyo   sharoitida   eng   rivojlangan   davri    bo`lganligi    bilan    
bog`liqdir.    Bu davrda, bir tomondan, qabilalarning o`troqlikka ko`chib, sug`oriladigan   erlarda   
joylashish   jarayoni   kuchaygan - bo`lsa,    ikkinchidan,    quldor    aristokratiya    jamoalar erini  
tortib      olib,    o`zlashtira    boshlaydi,      shu    tariqa  jamoalar  o`z    ichidan  buzilib,    butun-butun  
qishloqlar quldor aristokrat «dehqon»larga tobe bo`lib qoladi. Bu feodalizmning kurtaklari edi.