O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Xonandalik  nafas  olishi

  -  nafas  olish  hayot  uchun  poydevordir.  Nafas 

olish  qo'shiq  va  dirijyorlik  uchun  asosdir.  Musiqani  yaratishning  mohiyati,  xoh 

ovozda,  xoh  torda  yoki  boshqa  asbobda  bo'lsin,  nafasdan  boshlanadi. 

Kichkintoylar  sifatida  biz  tabiiy  ravishda  yaxshi  nafas  olamiz.  Siz  cherkovda, 

kontsertda  yoki  oziq-ovqat  do'konida  necha  marotaba  bo'lgansiz  va  xonaning 

ichidan  chaqaloqning  yig'isini  eshitgansiz?  (Otam:  "U  o'pkasini  yig'ib  olgan, 

shundaymi?")  Bola  yig'layotganida,  tana  kuchayishi  yoki  vokal  zo'riqishi  yo'q, 

chunki bu ixtiyoriy harakat emas, balki ko'proq refleksdir. Chaqaloqlar o'z-o'zidan 

(va  bilmagan  holda)  mukammal  vokal  texnikasidan  foydalanishadi!  Sürgülü 

paytida ham, chaqaloqlar hali ham nafas bilan to'g'ri bog'langan. Keyin biz bolalar 

kabi tik yurishni o'rganamiz. Ikkala oyoqqa turish biz o'zimiz uchun qiladigan eng 

yomon narsa deb hisoblanishi mumkin, chunki bu harakat to'g'ri vokal texnikasini 

sabotaj qiladi! Bu sodir bo'lishi bilan biz chuqur va to'liq nafas olishni unutamiz. 

O'z xoringizdan "chuqur nafas oling" deb so'rang va qancha elkalar ko'tarilganini 

va  ularning  bo'yni,  yuzi,  jag'i,  elkalari  va  orqa  qismida  qancha  kuchlanish 

borligini  ko'ring.  Stereotipik  "chuqur  nafas"  -  bu  vokal  nuqtai  nazaridan 

---

161 

 

qaralganda,  odatdagi  yomon  odat!  Kichkintoy  nafas  olayotgandek  nafas  olishni 

boshdan kechirish uchun o'z xorlaringizni polga aylantirishga harakat qiling. 

Xonandalik nafas olishni rivojlantirish kuylash asosi sifatida kuylovchilik 

tovush ustida ishlash jarayonida kechadi va asta -sekin, sistemali tarbiyalanadi. U 

bir  maromda,  erkin,  ovoz  hosil  qilishda  qatnashuvchan  barcha  sistemalarning 

tabiiy  muvofiqlashuviga  ko‘maklashadigan  bo‘lishi  kerak.  Faqatgina  kuylash 

bilan  boliq  tashkil  etilgan,  tinch  nafas  olish  "tayangan"  tovush  uchun  sharoit 

yaratiladi. Bunday tovush to‘liq va chiroyli eshitiladi. 

Ovoz  hosil  qilishdan  oldin  nafas  olinadi  nafasning  bu  fazasini  nazorat 

qilish mumkin, bu o‘qitish uchun juda muhim. Xonandalik nafas olish jarayonida 

o‘pka  havoga  to‘ladi  va  ovoz  apparati  ovoz  hosil  qilishga  tayyorlanadi. 

Xonandalik nafasi shovqinsiz ancha chuqur, yarim esnash tuyg‘usi bilan olinadi. 

Nafas olganda ko‘p miqdorda havo olish yaramaydi, zero tovush berish va 

ovoz  hosil  qilish  jarayonining  o‘zi  qam  qiyinlashadi.  Xonanda  nafas  olishi  va 

chiqarishi  nafasni  bir  zum  tutib  turishi  bilan  ajratiladi,  keyin  nafas  chiqarish 

boshlanadi. Tovushni qayta yaratishdan oldin nafasni bir zum tutib  turish - nafas 

olish  holati,  nafas  olish  pozisiyasini  fiksasiyalash  momenti  nafas  olish 

ustanovkasi butun kuylash davomida, butun fiksasion nafas chiqarishda saqlanish 

kerak, bu nafas tayanchini tashkil etadi. To‘qri nafas chiqarishning asosiy vazifasi 

uni  ohista,  tejamkorona  chiqarish  ovoz  to‘qimalari  normal  ishlashi  uchun  zarur 

bo‘lgan to‘qima osti bo‘shliida bosim yaratishdan iborat. Nafasni uni oxirigacha 

tovushga  aylantirib  sarflay  olish  xonandalik  nafasini  egallaganlik  mahoratini 

belgilaydi. 

Vokal-pedagogik amalyotida pastki qovurg‘a - diafragmatik, ya'ni aralash 

nafas  olish  eng  qulay  sanaladi.  Nafasning  bu  tipda  ko‘krak  qafasi  va  diafragma 

ishga  faol  kirishadi:  nafas  olish  ularning  bir  paytdagi  harakati  bilan  kechadi,  bu 

to‘liq nafas olish imkonini beradi. nafas va ovoz to‘qimalari o‘zaro taosiri tovush 

tayanchini  belgilaydi.  Boshqacha  aytganda,  xonandalik  tayanchi  -  ovoz 

apparatining  barcha  qismlari  (bo‘g‘iz,  nafas  a'zolari  va  ustki  trubka) 

muvofiqlashgan ishi natijasi. 

---

162 

 

Xonandalik  tayanchining  asosiy  mezoni  qayta  yaratilgan  tovush  sifatidir. 

Bu  yig‘iq  tembr  bo‘yog‘iga  boy,  yaxshi  eshitiladigan,  dumaloq  tovush.  Shu 

sababli  ta'lim  boshlanishida  to‘g‘ri  tashkil  etilgan  nafas  olish  va  tovush  atakasi 

birinchi  darajali  muhim  moment  sanaladi,  zero  ko‘p  jihatdan  xor  jarangini 

belgilab beradi. 

Ovoz  to‘qimalari  va  nafas  hamkorligining  boshlanich  momenti  -  tovush 

atakasi  deyiladi.  Ataka  tovush  paydo  bo‘lish  momenti.  Ovoz  hosil  qilishning 

boshlanich  momentida  ovoz  to‘qimalari  ishini  tashkil  etayotib,  ataka  izchil 

jarangni  belgilaydi.  Tovushni  olish  usulini  ixtiyoriy  o‘zgartirib  bu  bilan  ovoz 

to‘qimalari  ish  xarakteriga  ta'sir  etamiz,  ular  irodamizga  bevosita  boliq  emas. 

Vokal  pedagogik  amaliyotida  yumshoq  va  qattiq  ataka  qo‘llanadi.  Ataka 

kuylashda ifoda vositasi sanaladi. 

Kuylash

 

- musiqiy tashkil etish so‘z bilan bog‘liq bo‘lgan musiqa san'ati. 

musiqiy nutq hosil bo‘lishida nutq aozolari: og‘iz bo‘shlig‘i, til, yumshoq tanglay, 

pastki  jag‘,  bog‘iz,  hiqldoq  qatnashadi.  Bu  a'zolarning  (unli  va  undosh)  nutq 

tovushlarini yaratishga qaratilgan ishi artikulyasiya (talaffuz) deyiladi. 

Talaffuz  aozolari  alohida  ahamiyatga  ega.  Bu  ovoz  apparatining  eng 

harakatchan  va  irodamizga  buysunadigan  qismi.  Pastki  jaq  harakati,  lablar  ishi, 

yumshoq tanglay holatini ko‘ra olamiz. Bu aozolar ishi avvalo bo‘iz bilan boliq. 

Talaffuz a'zolari ishi sustligi, xuddi zo‘riqish kabi butun ovoz apparati ishiga ta'sir 

qiladi. 

Kuylashda  yumshoq  tanglay  va  bo‘qiz  ham  sozligi  juda  muhim,  zero 

ongimizga bo‘ysungan yumshoq tanglay orqali bo‘izga uning barqarorligiga taosir 

etamiz. Yumshoq tanglayning esnash holatiga kelishi unlilar shakllanishga sharoit 

yaratadi,  ularning  dumaloqlashuviga,  tembri,  bo‘yoi,  yuqori  pozisiyaga  taosir 

etadi. Yuqori tonlar yumshoq tanglayning baland ko‘tarilishi, baland "gumbaz" ni 

talab qiladi. Bu ayniqsa erkak ovozlarida yuqori tonlarni shakllantirishda muhim. 

Kuylashga  o‘rgatish  boshdanoq  esnashga  o‘rgatishda  qatoiy  eotibor  qaratish 

lozim. Esnash nafas olish pozisiyasining tarkibiy qismi sanaladi. 

---

163 

 

Artikulyasiya  organlarning  kuylash  skladi  kuylash  unililarrosil  bo‘lishda 

nutqiy  unlilardagidan  akustika,  formatiga  ko‘ra  farqlanadi.  Kuylash  undoshlari 

ham  shunday  xususiyatga  ega  fonislar  (alohida  nutq  tovushlari)  yordamida 

xonandalik ovozi va ovoz apparati ishiga ta'sir usuli vokalga o‘rgatishning fonetik 

metodi bo‘lib, vokal pedagogikada keng tarqalgan va samarali hisoblanadi. 

Artikulyasiya  organlari  ishi  intensivligi  va  muvofiqlashganligi  nutq 

tovushlari  talaffuz  sifati,  so‘zlar  aniqligi  diksiyani  belgilaydi.  Artikulyasiya 

apparati ishini shunday tashkil etish lozimki, tez va intensiv harakatlar, ayniqsa til 

harakatlari  bo‘izning  kuylovchilik  ustanovkasini  buzmasin,  hiqildoqni  deyarli 

qo‘zatmasdan, tovushlarni talaffuz qilishga o‘rgatish lozim. 

Nafas olishning quyidagi tiplari farqlanadi: 

1.

 

Ko‘krakda  nafas  olish.  Bunda  ko‘krak  qafasi  aozolari  faol  ishlaydi 

Tashqi  nafas  olish  harakatlari  ko‘krak  qafasi  devorlari  faol  harakatlardan  iborat 

bo‘ladi.  Diafragma  kam  harakatchan,  nafas  olishda  qorin  ichga  tortilgan. 

Ko‘krakda  nafas  olish  turi  klavishlar  yoki  yuqori  -ko‘krak  nafas  olish,  bunda, 

ko‘krak qafasi, yuqori bo‘ini, yelka va bo‘yin mushaklari faol ishtirok etadi. Bu 

nafas olish yuzaki, bo‘yin mushaklari zo‘riqqan, hiqildoq harakatlari cheklangan, 

shu bois ovoz hosil qilish qiyinlashadi.

 

2.

 

Aralash, ko‘krak  -qorin  nafas  olish.  (suyak  -  abdominal).  Ko‘krak  va 

qorin mushaklari,diagramma faol.

 

3.

 

Qorinda  yoki  diafragmatik  nafas  olish.  Bunda  diafragma  va  qorin 

bo‘shlii  mushaklari,  jumladan  biz  ko‘radigan  qorin  devori  mushaklari,faol 

qisqaradi,  ko‘krak  qafasi  devorlari  nisbatan  teng.  Erkaklar  va  ayollar  nafas 

olishida ayrim tafovut mavjud. Erkaklar uchun "past", qorin nafas olishiga yaqin 

nafas olish xos. Ayollar ancha "yuqori" nafas oladi, ularning nafas olishi ko‘krak 

tayanchiga yaqinroq.