|
Xonandalikning ijro saviyasi
-
tovushni mukammal talqini, uningmusiqiy
balandligini aniqlab, amaliy voqye'lik bilan bog‘lab, sirtqi va tashqi his orqali ovoz
vositasida kuylash ijro saviyasi hisoblanadi. Mazkur omilni musiqashunos olim
Yu.V.Kats o‘zining ilmiy tadqiqotlarida “talqin mashaqqatlari” nomi bilan belgilab
beradi va uni xarakterlovchi omillar 4 xolat bilan bog‘liq ekanligini qayd etib
o‘tadi. “...talqin etuvchining (ya'ni xonandaning) shaxsiy imkoniyatlari (masalan,
eshitish qobiliyati, musiqiy eslash, ovozining miqdori, saboq va bilim darajasi kabi
tabiiy iste'dodlari va x.k.), qabul qilish normalari...” Bu jixatlar albatta
xonandaning ijro saviyasi bilan bog‘liq muammolarni o‘z ichiga olganligini qayd
etish joizdir.
Ijro madaniyati
-
san'at insoniyat ma'naviyatining ko‘zgusidir. San'atkor
ana shu ko‘zguni yaratuvchisi, asrovchisi, davom ettiruvchisi va kelajagi
hisoblanadi. Qaysiki xalq buyukdir uning san'ati va san'atkori ham buyuk va
beqiyos bo‘ladi. Bu xususda o‘zbek musiqa san'atining qadimiy va boy, ko‘p
qirrali hamda zamon bilan doimo hamnafas rivojlanib kelganligini e'tirof etish
lozim. Boy musiqiy merosni ijodkori xamda ijrochilari esa shunga mos,
buyuklikka xos zabardast sozanda va xonandalardir. Ular tarix davomida asralib,
avloddan-avlodga avaylanib sharafli «xofiz» nomini munosib ardoklab
kelmokdalar.
Bunga avvalo xofiz-xonandalarning jamiyatdagi urni, kolaversa mavkei,
tinglovchi-muxlislarga munosabati, muomalasi, yurish-turishi, ijrosi xamda ijro
repertuarlari uz ta'sirini kursatib kelgan.
Xofizlar azal-azaldan xalqning mu'tabar kishilari sifatida ardoqlanilgan.
Ularning ko’pchilliklarini nomlariga “Xoji” iborasi xam kushib aytilgan. Buning
uz sabablari bor. Avvalo, bu ularning nomga xos amallarni bajarib kelganlaridan
darak bulsa, ikkinchidan xofizlar bir kator ilmlardan xabardor bo’lganliklaridandir.
Xofizlar elning kuz ungida barchaga ibratli kishi sifatida faoliyat olib borganlar.
Chunki u darajaga yetishishning mezonlarini biz kayd etib utdik. Ijro jarayoning
124
uzi xam, ularni yurishda, turishda, utirishda, kiyinishda, ijroda va tinglovchiga
bo’lgan munosabatlarda risoladagidek odobli, axloqli, nozik didli, nazokatli,
chiroyli, fayzli va samimiy bulishini takozo etadi. Bularning barchasi xonandaning
ijro madaniyatiga xos jixatlardir.
Ovoz gigienasi
-
Ovoz xar bir jonli mavjudotda mavjud, lekin xonandalik
yoki xofizlikka xos ovoz, tabiatning in'omi xisoblanadi. Shu bois, uni extiyot
kilinishi, muntazam tarzda parvarishlab turilishi, undan akl va idrok bilan
foydalanilishi maksadga muvofikdir. Xofizlikdagi ovozning salomatligi va
xastalanmasdan faoliyat olib borishda, bir kator ovozni asrash yoki ovoz
gigienasiga e'tibor berib unga rioya kilish lozimdir.
Avvalo, xonanda ovoz pardalarini xastalanishidan xamda kattik urinib
kolishidan doimo saklanib nazoratda tutishi lozim. Aslida, bu kanday xolatlarda
yuz berishi barchaga ayondir. Ya'ni, tomoFini kuchlantirib kattik gapirishdan,
bular-bumas bakirib kuylashdan, xonandaga noqulay bo’lgan pardalarda
(tessiturada) majburan ko’p vaqt davomida kuylash, avj pardalarda beto’xtov va
beo’xshov xonish kilishlar turli ovoz xastaligiga olib keladi. Buni oldini olish
uchun xonanda, doimo ovoz sozlash mashqlarini tartib bilan olib borishi, past va
yuqori ovoz tessituralarida ko’p vaqt kuylashni ma'lum ovoz qizdirib -
tayyorlangan mashqlardan so’ng amalga oshirishi, doimo ustozining nazoratida
bo’lishi maqsadga muvofiq bo’ladi.
Ovoz pardalarining mutanosib saqlashning birdan bir yuli mashg‘ulotlar
bilan ovozni dam olish mezonlariga rioya qilish xamda issik-sovuk taom tanavvul
qilish va past xaroratli xavo sharoitlarida vaziyatni turi tanlashdan iboratdir.
Chunki, bu amallar, xonandalikda ovoz pardalari (paylari)ni tug‘ri saqlash
me'zonlarini asosiy qonun - qoidalariga kiradi. Shu bilan birga, ovoz pardalarini
sovuqdan, sovuq xavoda kuylashdan, sovuq xolda bo’lgan ichimlik va taom
iste'mol qilishdan asrash lozim. Chunonchi, ma'lum ijrodan sung sovuqlik iste'mol
qilish ovoz paylariga salbiy ta'sir etadi va xastalikka olib keladi.
Xonandalik amaliyotida ko’p uchrab turadigan yana bir nuqson, ovoz
paylarini keragidan ortiq kuch bilan ishlatgandan so’ng, yoki tanaffuzsiz keragidan
125
ortiq kuylaganda ovoz paychalarida paydo buladigan xastalikdir. Bunda fakat ovoz
paylarini davolovchi mutaxassis-foniator vrachga murojaat yetish lozim buladi.
Xofiz-xonandalikning iste'dod, sabok va amaliyot mezonlarida ijro paytida
befark bulmagan bir qator tabiiy jixatlar axamiyatini qayd etib o’tish lozimdir. Bu
kasbiy ijrochilikka makom ijrochiligi an'anasidan merosdir.
Xar bir xofiz-xonandada bu jixat mukobil ijobatini topsa maksadga
muvofik bo’lishi begumondir. Ya'ni, “Makom ijrochiligida-deb yozadi uz
tadkikotlarida alloma I.Rajabov, - bir xofizning aytish uslubi va uning aytgan
ashula yuli ikkinchisiga xech bir uxshamaydi. Ma'lum makom yulini turli xofizlar
xatto variantlar darajasida ijro etishi mumkin. Chunki, ularning xar biri ashula
yulini puxta va chiroyli ijro etishi uchun uz ovozining imkoniyatlari doirasida unga
ma'lum uzgarishlar kiritadi.
Ma'lumki, voxaviy, maxalliy va shaxsiy ijro uslublarining shakllanishiga
makom ijodiyoti va ijrochiligi asos bo’lgan. Lekin, uning talkini masalalari, albatta
ijrochining imkoniyatlariga asoslangan. Shu bois, ijrochilikda maxoratni saklash va
uning doimiy tarzda rivoljlantirish mezonlari, ovoz imkoniyatlari, saviyasi,
madaniyati, gigienasi va xolati kabi tabiiy jarayonlar bilan doimo xamoxang
bulishi shart. Bu xofiz-xonandalarning sabot bilan boFlik ibratli jixatlarini
namoyon etuvchi omillar xisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
