O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

 

tebranish  hosil  qilib 

tarqaladi.  

Odam ovozining manbai bu-ovoz pardalaridir.

 

Ularning harakati natijasida, 

tebranish hosil bo’ladi va ovoz yangraydi. Xiqqildoqda hosil bo’lgan to’lqinlar har 

tomonga  tarqaladi.  Xiqqildoqni  atrofidagi  teriga,  havo  yo’li  bo’yicha  tepaga  va 

pastga. Shunday qilib tovush qisman tashqariga chiqadi. 

Ushbu  rasmda  Xiqildoqda  xosil  bo‘lgan  tovushning 

taralishi qora chiziqchalari bilan xavo yo’llarida tarqaladigan 

va tinglovchining qulog‘iga yetadigan to’lqinlar ko‘rsatilgan. 

Aytib 

o’tganimizdek 

to’lqinlar 

kuchayib 

va 

kuchsizlanib  (mustaxkam  muxitda)  tarqaladi.  Ichkaridan 

chiqayotgan  havo  tulqini,  tashqi  havoga  qushilib  ketmaydi,  balki  tebranib 

qolaveradi. Suvda so’zayotgan kog‘ozni tulqin ko’tarib, pastlashi mumkin, lekin u 

to’lqin bilan so’zib ketmaydi, faqat tebranadi. Faqat kuchli shamolgina uni atrofga 

tarqatib yuborishi mumkin. Shunday qilib havo tovush to’lqinlarining o’tkazgichi 

vazifasini bajaradi va tovush uning yo’nalishidan mustaqil xarakat qiladi. 

To’lqinning  o’rtacha  xolatiga  nisbatan  ko’tarilib  tushishi  -  uning 

amplitudasi  Tovushlar  -  ma’lum  bir  balandlikga  ega  tonli  tovushlar, 

aniklanmaydigan  tovushlar  -  shovqinlarga  bo’linadi.  Barcha  musiqiy  tovushlar 

aniq  balandlikka  ega.  Tonli  tovushlar-tabranish  vositasi  uzluksiz  ma’lum 

chastotada  tebranganda,  xosil  bo’ladi.  Tebranishning  bu  ketma-ketligi  quloqda 

tovushning  balandligi  xissini  uyg‘otadi.  Shovqinlar  Ovoz  apparatida, 

sozlashayotganda  va  kuylayotganda  xam  tonli,  xam  shovqinli  tovushlar  xosil 

bo’ladi.  Barcha  unli  xarflar  tonli  xususiyatga  ega,  undosh  xarflar  esa  shovqinli.

 

Fikrimizning  dalili  sifatida  S,  P,  Ch,  Sh,  xarflari  talaffuziga  quloq  solsak. 

Musiqada tonli tovushlar xokim, kuylash unli harflar yordamida amalga oshiriladi. 

Barcha musiqiy tovushlar o’z balandligi, kuchi va tembriga ega.

  

Kuylovchining  ovozini  musiqachilar,  xonandalar,  xonandalik  uqituvchilar 

nafaqat  uning  balandligiga,  uning  kuchi  va  tembriga  qarab,  balki  uning  turi, 

sifatlariga

 

(taqqoslash  yuli  bilan)  qarab  ajratadilar.  Masalan:  taraluvchan  ovoz, 

---

246 

 

yoki uning teskarisi - to’g‘ri ovoz, yassi yoki yoyilgan ovoz, yumshok yoki kattiq, 

o’tkir kesuvchan, yoki baxmal, ko’krak yoki boshda, tarqoq yoki yotinchoq, kuchli 

yoki  kuchsiz  sifatlar.  Biroq  bu  sifatlar  akustika  nuqtai  nazaridan  ovoz  va 

tovushning  vaqt  davomida  uzgarishidir,  ya’ni  tebranish  chastotasi,  uning 

amplitudasi  va  tovushning  tarkibi,  uning  spektori.  Bularni  biz  balandlik  kuchi  va 

tembr sifatida qabul qilamiz.