118
bungacha ular tovar bo'lmagan. Hozirgi davr tili bilan aytganda, bozor tizimi,
bozor jamiyati barpo etila boshlandi.
Yangi ta'limotning klassik (mumtoz) deb atalishiga sabab avvalo shuki,
hozirgi iqtisodiyotning asosida yotuvchi ko'pgina nazariya va metodologik
qoidalarning haqiqiy ilmiy xarakteri bilan izohlanadi. Mana shu maktab
namoyondalarining xizmatlari tufayli iqtisodiy nazariya ilmiy fan darajasiga
ko'tarildi. Erkin xususiy tadbirkorlikning ahamiyati isbotlab berildi. P.Samuelson
fikricha, yangi ta'limot to'la laisser faire (ya'ni tadbirkorlik faoliyatiga davlatning
mutlaq aralashmasligi) sharoitiga o'tishga va voqealarning boshqacha rivojiga olib
keladi va faqat XIX asrning oxirlarida deyarli barcha mamlakatlarda davlat
iqtisodiy funksiyalarining doimiy kengayishi ro'y berdi. Bu ta'limot namoyondalari
Angliyada
V.Pettidan
to
D.Rikardogacha,
Fransiyada
P.Buagilberdan
S.Sismondigacha (XIX asrning o'rtalarigacha) yangi jamiyatning haqiqiy ishlab
chiqarish munosabatlarini tadqiq etdilar. Ularning fikricha, erkin xo'jalik
faoliyatida shu davrdagi tuzum mukammal deb qaraladi.
Ya.S.Yadgarov klassik maktab rivojlanishida (ma'lum shart bilan) 4 bosqichni
ajratadi: 1-bosqich XVII asr oxiri – XVIII asr boshiga to'g'ri keladi. Bu bosqichda
merkantilizm ta'limotining xatolari yoritib beriladi va uning asoschilari V.Petti va
P.Buagilber bir-biridan bexabar qiymatning mehnat nazariyasini ilgari surdilar va
har qanday qiymatning manbai va o'lchovi sifatida tovar mahsulot yoki boshqa
boylikni yaratish uchun sarflangan mehnat miqdori hisoblanadi. Boylik va
farovonlik muomala sohada emas, ishlab chiqarish sohasida yaratilishi ko'rsatiladi.
Bu bosqich XVIII asr o'rtalarida va 2-yarmida fransiyalik F.Kene va
A.Tyurgolar tomonidan ilgari surilgan fiziokratizm bilan yakunlanadi. Sof
mahsulot (milliy daromad) manbaini qidirish orqali asosiy e'tiborni mehnat bilan
erga qaratdilar. Merkantilizm tanqid qilinib, tahlilda ishlab chiqarish asossiz
ravishda muomala sohasidan to'la ajratib qo'yilgan.
2-bosqich XVIII asr oxiri va XIX asr boshiga to'g'ri kelib, A.Smit asarlaridagi
iqtisodiy g'oyalarda aks etgan.
3-bosqich XIX asrning 1-yarmiga to'g'ri kelib fransiyalik J.B.Sey va
F.Bastiya, inglizlar D.Rikardo, T.Maltus va N.Senior, amerikalik G.Keri va
boshqalar asarlaridagi g'oyalar bilan bog'liq.
4-yakunlovchi bosqich XIX asrning 2-yarmiga to'g'ri keladi va J.S.Mill
g'oyalarida o'z nihoyasiga etadi. K.Marks ham shu bosqich vakili sifatida qaraladi
lekin, bizning fakrimizcha, bu unchalik to'g'ri emas. Bu bosqichlarning
xususiyatlari tegishli boblarda yoritiladi.
Bizning kitobimizda sosialistik g'oya vakillari bozor iqtisodiyotiga muqobil
ta'limotlar guruhida qarab chiqiladi, chunki bu olimlarning asosiy fikri xususiy
mulkchilikka va bozor stixiyasiga qarshi chiqib, yangi sosialistik va kommunistik
jamiyat yaratish bo'lgan.
Do'stlaringiz bilan baham: