|
4.2. Limfa tarkibi, u bilan bog„liq kasalliklar
XULOSA
Foydalanilgan adabiyotlar ro„yxati
3
KIRISH
Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi. Fiziologiya fanida olib borilgan
uzoq yillik tadqiqotlar va hozirgi kungacha erishilgan yutuqlarga tayanib aytadigan
bo‗lsak, issiqqonli hayvonlar va odam organizmida ichki muhit suyuqliklari (qon,
limfa va boshqa maxsus suyuqliklar) ularning normal hayot kechirishida juda
muhim ahamiyat kab etadi. Ichki muhit suyuqliklarini o‗rganishga uzoq yillardan
buyon harakat qilib kelinadi.
―Ichki muhit‖ terminini birinchi bor fransuz gistologi Sharl Roben fanga
kiritdi, lekin uning teoriyasini boshqa bir mashhur fransuz olimi Klod Bernar
yaratgan edi. Ichki muhit suyuqliklarini 1878 yildan boshlab chuqur o‗rganishga
kirishilgan deyish mumkin. Aynan shu yili K.Bernar ichki muhit suyuqliklarining
tuzilishi va xossalari va ularning o‗zgarmasligi to‗g‗risidagi konsepsiyani ilgari
suradi.
Dastlabki vaqtlarda olimlar ichki muhit suyuqligi deganda, faqat qonni
nazarda tutishgan. Parij universitetining fiziologiya kafedrasida o‗qigan
ma'ruzasida K.Bernar quyidagilarni aytib o‗tgan edi: ―juda ko‗p molekuladan
tashkil topgan alohida organizm haqida gap ketganda shuni alohida ta'kidlash
lozimki, ichki muhit suyuqligi bu qondir, u alohida suyuqlik bo‗lib, tashqi muhit
bilan bog‗liq emas‖.
Odam va hayvonlarning ichki muhit suyuqliklariga – qon, limfa, to‗qima
suyuqligi va organizmda ishlab chiqariladigan boshqa biologik suyuqliklar kiradi.
Yuqori darajada rivojlangan hayvonlar va odam organizmi hujayralar
protoplazmasi va hujayralararo suyuqliklarda harorat, bosim, metal va
metalmaslar, shuningdek vodorod ionlari miqdori oziq moddalar, kislorod va
boshqa moddalar miqdori nisbatan doimiy bo‗lgandagina yuqori faollikka ega
bo‗ladi. Bu sharoitni yuzaga chiqishi qon, to‗qima suyuqligi, limfa va boshqa
biologik suyuqliklarning doimiyligini ta'minlovchi murakkab gomeostatik
mexanizmlarga bog‗liq. Ichki muhit dinamik doimiylik, ya'ni gomeostaz bilan
4
xarakterlanadi va bu hol organizmning hayot faoliyatida muhim rol o‗ynaydi.
Gomeostaz
tushunchasining
shakllanishida,
gomeostatik
mexanizmlarni
tekshirishda Klod Bernar, Uolter Kennon, L.S.Shtern va boshqalarning xizmatlari
katta.
Ichki muhitning doimiyligini saqlab turishda juda ko‗p a'zo va jarayonlar
ishtirok etadi. Ulardan birinchi galda, teri, shilliq parda, buyraklar, o‗pka, jigar,
taloqni aytib o‗tish mumkin.
Asosiy ichki muhit suyuqliklari bo‗lmish qon, to‗qima suyuqligi, limfa,
endolimfa va perilimfa hamda boshqa biologik suyuqliklar (orqa miya, bo‗g‗in,
plevra suyuqligi) tarkibida sezilarli tafovut bor. Organizmning ichki to‗siqlari ana
shu tafovutni saqlab turadi. Bularga gistogematik, gematoensefalik va
gematokoxlear to‗siqlar kiradi.
Hujayra, to‗qima, a'zo yoki organizmning har qanday fiziologik faoliyati
tirik mavjudotlarning tur yoki individda rivojlanishi tarixi – filogenez va
ontogenezning natijasidir. Bu rivojlanish jarayonida tirik strukturalarning muayyan
faoliyatlari paydo bo‗ladi va ular miqdor hamda sifat jihatdan o‗zgaradi. Modomiki
shunday ekan, har bir ayrim faoliyatning vujudga kelishi va rivojlanishini
o‗rganish fiziologiyaning muhim vazifasidir.
Ichki muhit evolyusiyasiga nazar tashlasak, ko‗p hujayrali hayvonlarda
hujayra elementlarining ko‗pchiligi tashqi muhitga to‗g‗ridan-to‗g‗ri tegib
turmaydi. Oddiy organizmlar evolyusiya jarayonida maxsus kanalchalarga ega
bo‗lib, ular orqali suvni o‗z tanalaridan o‗tkazganlar. Ichakbo‗shliqlilarda va tuban
qurtlarda esa tananing hujayralararo kanallarini to‗ldiruvchi ichki muhit suyuqligi
hosil bo‗lgan. Bu suyuqlik gidrolimfa deb nomlanib, tarkibi bo‗yicha atrof-
muhitdan kam farq qiladi.
Shunday qilib, bu organizmlarda sirkulyasiyaning gastrovaskulyar tizimi
paydo bo‗lgan, ya'ni hayvonlarning atrofidagi suv, oldin ovqat hazm qilish
bo‗shlig‗ini to‗ldirib, keyin hujayralararo kanallarga o‗tadi. Bo‗g‗imoyoqlilar va
molyuskalarda ichki muhit tarkibi murakkablashib, nisbatan doimiy bo‗ladi. ularda
5
berk bo‗lmagan (lakunar) qon tomirlar tizimining va bu qon tomirlar devorlarining
pulsatsiyasi paydo bo‗lishi bilan ichidagi suyuqlik – gemolimfa tomirlar orqali
o‗tkazilib, hujayralararo bo‗shliqlarni to‗ldiradi. Oligoxet, polixet zuluklarda,
foronid, nemertin, goloturiyalarda, umurtqalilarda berk qon tomirlar tizimi paydo
bo‗lib, unda qon sirkulyasiya qiladi. Ularning qoni va hujayralararo to‗qima
suyuqligi, tarkibi va vazifasi bo‗yicha ikkita mustaqil tizim hisoblanadi. Qon
tarkibida maxsus hujayralar, oqsillar, organik moddalar, nafas pigmentlari, tuzlar
bor. To‗qima suyuqligi to‗qima hujayralari va sirkulyasiya qilingan qon o‗rtasidagi
modda almashinuvida vositachi vazifasini bajaradi, shu tufayli uning tarkibi
uzluksiz o‗zgarib turadi. Umurtqalilalarda bu ikkita tizimdan tashqari, ichki muhit
suyuqligining uchinchi turi – limfa ham mavjud. Limfa maxsus tomirlar tizimida
sirkulyasiya qiladi va shu tufayli hujayralararo to‗qima suyuqligidan endotelial
devor bilan ajralgan bo‗ladi. Umurtqalilarning uchchala ichki muhit suyuqligi
o‗rtasida doimiy almashinuv bo‗lib, u hujayralarga zarur bo‗lgan moddalarni
uzluksiz kelib turishiga va hayot faoliyati mahsulotlarini esa, chiqarib
yuborilishiga yo‗naltirilgan
Yuksak rivojlangan hayvonlar (issiqqonli) va odam tanasidagi mavjud ichki
muhit suyuqliklarini 2 ta qismga ajratish mumkin:
I - umumiy muhitlar (qon va limfa) bularni intravazar muhitlar ham
deyiladi;
II - ayrim ixtisoslashgan muhitlar (miya hujayralari suyuqligi, ko‗z olmasi
suyuq muhiti, sinovial (moylash) suyuqligi, ichki quloq suyuqligi, plevra pardalari
suyuqligi, va hokazo) bularni ekstravazar muhitlar ham deyiladi.
Ichki muhit suyuqliklari ichida eng muhimi qon hisoblanib, undan boshqa
suyuqliklar paydo bo‗ladi. Qon va boshqa suyuqliklar o‗rtasida doimiy ravishda
modda almashinuvi sodir bo‗lib turadi. Qon tizimiga, qonning o‗zidan tashqari qon
yaratilishini ta'minlaydigan tuzilmalar, qonning yemirilishida ishtirok etuvchi
a'zolar va bu jarayonlarni boshqaruvchi mexanizmlar kiradi.
6
Qon organizmning asosiy transport tizimi hisoblanadi. Qon plazma va
shaklli elementlardan tashkil topgan suyuq to‗qimadir (8.2-rasm, Almatov). Qonga
qizil rangni eritrotsitlar beradi, bu hujayralar mikroskop ostida deyarli dumaloq
shaklda ko‗rinadi. Ular orasida ancha kattaroq bo‗lgan ba'zi bir hujayralar –
Do'stlaringiz bilan baham: | 
