O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta'lim vazirligi

13.2. To‟g‟ri chiziq 

Umumiy  vaziyatdagi  to‘g‘ri  chiziqning  ikkita  nuqtasini  H

0 

gorizontal 

tekislikdagi proektsiyasini son belgisi bilan berish mumkin (13.2 a va b shakl). 

 

To‘g‘ri  chiziq  kesmasining  gorizontal  proektsiyasining  uzunligi  to‘g‘ri 

13.1 шакл 

---

 

13.3 шакл 

chiziq qo‟ymasi (1) deyiladi. 

A va B nuqtalar H

0 

gorizontal tekislikka nisbatan yuqorida joylashgan, hA 

= 3m, hB = 5m. Kesmaning uchlarni balandliklarining farqini hB – hA = ∆h qo‘yma 

(1)ga nisbati  kesmaning qiyaligi deyiladi va i harfi bilan belgilanadi.  

 i= hB – hA /l = ∆h/l = tg

ϕ. 

i – AB kesmaning qiyaligi; 

ϕ - AB kesmaning H

0 

gorizontal tekislik bilan hosil qilgan qiyalik burchagi; 

∆h = hB – hA – AV to‘g‘ri chiziqning ko‘tarilishi; 

1 – to‘g‘ri chiziqning qo‘ymasi. 

To‘g‘ri  chiziq  qo‘ymasi,  ko‘tarilish  birligiga  mos  ravishda  to‘g‘ri 

chiziqning intervali (L) deyiladi. Agar  

hB – hA = 1, to l = L, 

demak, qiyalik va interval bir – biriga nisbatan teskari kattalik ekan. Ya‘ni,  

i = hB – hA/l = 1/L,  L = 1/i (13.2 shaklga qarang). 

Gorizontal  tekislikda  to‘g‘ri  chiziqni  proektsiyalarini  butun  sonli  belgilar 

bilan  aniqlash  gradiyatsiyalash  deb  ataladi  va  farqi  bir  birlikka  teng  bo‘ladi  (13.2 

shaklga qarang). 

To‘g‘ri  chiziqni  gradiyatsiyalashni  bir  necha  usullarda  bajarish  mumkin. 

SHunday  usullardan  biri  13.2  b  shaklda  ko‘rsatilgan.  Bu  vaziyatda  A  va  B 

nuqtalardan  porektsiyalar  tekisligiga  to‘g‘ri  chiziqni  chegaralovchi  perpendikulyar 

o‘tkaziladi  va  nuqtaning  balandligiga  teng  bo‘lgan  kesmalar  yotqiziladi.  Bunday 

holda    kesma  uzunligi  A

0

B

0 

haqiqiy  kattalik  hisoblanadi.  13.2  b  shaklda  A

3 

va  B

5

 

nuqtalardan  perpendikulyar  o‘tkazilgan  va  chiziqli  masshtab  bo‘yicha  ularga  3  va  5 

birlik  uzunlikda  kesmalar  qo‘yilgan.  Hosil  bo‘lgan  nuqtalar  orqali  kesmaning 

gorizontal  proektsiyasiga  parallel  yordamchi  to‘g‘ri  chiziqlar  yordamida  AB  to‘g‘ri 

chiziqning  butun  sonli  belgilari  topilgan,  keyin  to‘g‘ri  chiziqning  proektsiyasiga 

perpendikulyar  proektsiyalangan.  A

3

B

4 

orasidagi masofa interval bo‘lib hisoblanadi. 

Gradiyatsiyalashni boshqa usuli kesmani proportsional nisbatda bo‘lish hisoblanadi. 

13.3 shaklda ushbu usul ko‘rsatilgan. 

Kesmaning  gorizontal  proektsiyasini  n  –  ta  teng  bo‘laklarga  bo‘lish 

ko‘rsatilagan,  n  –  berilgan  kesmani  ikkita  nuqtasining  son  belgilashlarning  farqi 

(ushbu holatda 5 – 3=2). 

Kesmaning  butun  sonli  belgisini  topish  uchun  A

3 

nuqtadan  ixtiyoriy 

burchak  ostida  yordamchi  to‘g‘ri  chiziq  o‘tkazamiz  va  ixtiyoriy  uzunlikdagi  ikkita 

teng kesmani yotqizamiz. 5V

5

 va 4S

4 

kesmalarni o‘tkazib, kesmada A

3

V

5 

butun sonli 

belgi  S

4

  hosil 

qilinadi.