O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi

Bilimlarni  muammoli  bayon  qilish  faqat  yuqori  sinflarda  qo’llanilishi  mumkin,  kichik  yoshdagi 
maktab  o’quvchilari  uchun  qiyinlik  qiladi  degan  fikrlar  ham  bor.  Ilg’or  o’qituvchilar  tajribasi  bunday 
emasligini ko’rsatadi. Shubhasizki, boshlang’ich sinflarda muammoli o’qitishning faqat elementlari bo’lishi 
kerak,  butun  dars izlanishga  va  qo’yilgan  muammoni  hal  etishga  bag’ishlanmasin,  bu  bolalarni  charchatib 
qo’yadi, idrok qilish faolligini pasaytiradi. Muammoli o’qitish elementlari esa, aksincha, darslarda va amaliy 
mashg’ulotlarda ular faoliyatini aktivlashtiradi. 
 
Muammo qo’yilishi va uni mustaqil hal qilinishi bolalarning bilishga qiziqishini, ya‘ni ularning 
bilimlarni  egallashga  va  masalalar  yechishni  o’rganishga  bo’lgan  intilishlarini  rivojlantirish  uchun 
rag’batlantirish bo’lib xizmat qiladi. Muammoni hal qilishda asosiy vaqtni amaliy ish egallaydi. 
 
Chunonchi,  «Kuz»,  «Qish»,  «Bahor»  (2-  sinf)  mavzularini  o’rganishda  bolalar  oldiga  quyidagi 
muammoli  savollarni  qo’yish  mumkin:  Nima  uchun  kuzda  qushlar  issiq  o’lkalarga  uchib  ketadilar?  Nima 
uchun ba‘zi hayvonlar qishda uxlaydi? Nima uchun kuzda sovuq tushadi? 
 
O’quvchilar oldiga u yoki bu muammoni qo’yishda ularning har biri qanchalik dars mazmunidan 
kelib  chiqayotganini,  didaktik  va  tarbiya  maqsadlarga  xizmat  qilishini  puxta  hisoblab  chiqish  kerak.  Bu 
talablarga  javob  bermaydigan  muammolarni  qo’yish  faqat  darsda  qarab  chiqilayotgan  masalalarning 
mohiyatini  aniqlashga  halaqit  beradi.  Shunindek  o’quvchilar  oldiga  ular  zarur  bilimlarga  ega  bo’lmasalar, 
ongli hal qilinishi uchun muammo qo’yish mumkin emas.  
 
O’qituvchi darsning har xil bosqichlarida: materialni tushuntirish vaqtida, amaliy ish, tajribalarni 
namoyish  qilish  jarayonida  va  h.k.  larda  uning  mazmuniga  qarab,  muammoli  vaziyatlar  hosil  qilish  va 
muammoli savollar qo’yish mumkin. Faqat shuni esda tutish kerakki, tabiatshunoslikni o’qitishga muammoli 
yondoshishda  yetakchi  rolni  o’qituvchi  o’ynaydi,  o’quvchilarning  fikrlash  mustaqilligi,  amaliy  va  aqliy 

---

 
 
 
6
6
6
1
1
1
 
 
 
ishlari  ularning  bilish  faoliyatiga  o’qituvchi  doimo  izchillik  bilan  va  mohirona  rahbarlik  qilganda 
muvaffaqiyatli rivojlanadi. 
 
 
Tabiatshunoslik  darslarida  dasturlashtirilgan  o’qitish  elementlari.  Dasturlashtirilgan  o’qitish 
bilimlarni egallashdagi harakatni kuzatib borishga, qaysi bo’g’inda uzilish bo’lganligini, o’qitish jarayoniga 
qanday o’zgartirishlar kiritish kerakligini aniqlashga imkin beradi. Dasturlashtirilgan o’qitish uchun: 
- o’quv materialini sinchiklab tahlil qilish, uni qat‘iy tanlash va mantiqiy izchillikda taqsimlash; 
- o’quvchilarning idrok qilish faoliyatlariga rahbarlik qilish. 
 
Dasturlashtirilgan  o’qitishda  o’quvchilarning  o’quv  materialini egallashdagi  mustaqilligi  hamda 
faolligi ortib boradi: o’rgatish jarayonini individuallashtirish imkoniyati tug’iladi; o’qituvchi va o’quvchilar 
mehnatini takomillashtirishga yordam beruvchi o’qitishning texnika vositalari keng qo’llaniladi.  
 
Dasturlashtirilgan  elementlarni  tadbiq  qilishda  an‘anaviy  o’qitishni  dasturlashtirilgan  o’qitishga 
qarama-qarshi  qo’yish,  yangini  umum  qabul  qilingan  metodlardan  voz  kechish  kerak  emas.  Har  ikala 
yo’nalish chambarchas bog’langan bo’lishi va bir-birini to’ldirishi zarur. 
 
O’qitish sifatini oshishiga yordam beruvchi o’quvchilar bilimini faol nazorat qish quyi sinflardagi 
tabiatshunoslik  darsida  dasturlashtirilgan  elementlardan  foydalanishning  boshlanishi  bo’ldi,  chunki 
muntazam nazoratning eski shakllari ko’pincha dars tuzilishini buzib, umumsiz fakt yo’qotilishiga olib kelib, 
o’qituvchilarda qiyinchiliklar tug’dirdi.  
 
Nazorat  topshiriqlarni  dasturlashtirish  tamoyili  o’quvchilarning  og’zaki  javoblarini  shartli 
ifodalar  –  raqam  yoki  chiziq  bo’laklari  ko’rinishidagi  javoblar  Bilan  almashtirishdan  iborat.  Ularning 
afzalligi  shundaki,  ular  o’tilgan  dastur  materialini  har  bir  o’quvchi  tomonidan  odatdagi  tekshirishdagiga 
qaraganda ko’p hajmda o’zlashtirish darajasini qisqa vaqt ichida aniqlashga imkon beradi.  
 
Tabiatshunoslikni o’rganishdagi dasturlashtirilgan o’qitishning qo’llanilishi mumkin bo’lgan turli 
variantlari mavjud: 
Tezis  tipidagi  kartochka-topshiriqlar.  Muayyan  nomerlangan  kartochkada  tabiatshunoslik  ob‘ektlarining 
(o’simlik, hayvon va h.) nomlari keltiriladi. O’quvchilar javoblarida kerakli o’simlik yoki belgining nomini 
yozmaydilar, faqat tegishli raqamni bayon qiladilar. 
Raqamli dasturlashtirilgan topshiriqlar. Raqamli topshiriqlarda ish individual kartochkalar yoki tayyorlangan 
devoriy  jadval  bo’yicha  olib  boriladi.  Kartochkada  topshiriq  ko’rsatiladi  va  javoblarga  kalit  beriladi. 
O’quvchi kerakli kalitni topishi lozim. Bunday ishni bajarish natijasida o’qituvchi 4-5 daqiqa ichida endigina 
o’rganilgan materialni mustahkamlash maqsadida ham, uy vazifasini tekshirishda ham o’quvchilar bilimini 
sinash imkoniyatiga ega bo’ladi.  
Dasturlashtirilgan  didaktik  kartochkalardan  har  xil  tipdagi  darslar  o’tishda,  shuningdek,  o’quvchilar  Bilan 
individual va butun sinf Bilan ishlar olib borish jarayonida foydalanish mumkin. Topshiriqni bajarish uchun 
5 daqiqa ajratiladi. Bu vaqt ichida o’quvchi 2-3 ta kartochkaga javob berishi va daftariga javoblarni raqamlar 
bilan  ko’rsatish  mumkin.  Dasturlashtirilgan  kartochkalar  o’rganilgan  mavzuning  variantlari  bo’yicha 
tuziladi.  Kartochkada  savol-topshiriq  va  unga  3  ta:  to’liq  va  to’g’ri,  noaniq,  noto’g’ri  javoblar  beriladi. 
O’qituvchi daftariga kartochka nomer iva qavs ichida javob nomerini yozishi kerak.  
 

---

 
 
 
6
6
6
2
2
2