O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi

Tayanch iboralar: Differinsasiya, integrasiya, didaktik tamoyillar, radi-
al, konsentr, bosqichli. 
 
 
Jamiyat  taraqqiyotiga  mos  ravishda  fizika  fani  yildan-yilga  rivojlanib, 
kengayib  borayapti.  Hozirda  fizikada  differensasiya,  jarayoni  tugallanib, 
integrasiya  jarayoni  ketayapti.  Fizika  fanida  1960  yillarda  lazerlarning  ixtiro 
qilinishi  bilan  yangi  fan  sohalari:  kvant  elektronikasi,  nochiziqli  optika  va  h.k 
yuzaga 
keldi. 
Integrasiya 
jarayoni 
natijasida 
biofizika, 
kosmofizika, 
radiobiologiya, fizximiya, astrofizika, kibernetika fanlari paydo bo’ldi. Bu jarayon 
yana davom etib boraveradi. Yuqorida qayd etilgan mulohazalardan shu narsa ayon 
bo’ladiki,  fizika  fani  umumta’lim  maktablarida  o’qitilishi  majburiy  hisoblanishi 
didaktik asosga ega. Chunki fizika fani tabiiy fanlarning va zamonaviy texnikaning 
nazariy  asosi  sanaladi.  Ikkinchi  tomondan  umumta’lim  maktablarini  tugatib 
chiqayotgan  yoshlarimiz,  kelajakda  sanoat  korxonalarida,  ishlab  chiqarishda  yoki 
kasb hunar kollejlarida yoki akademik liseylarda o’qishni davom ettirishadi.   Shu 
sababli  umum  ta’lim  maktablarida  fizika  fanini  mazmuni  zamona  talabiga  javob 
bera olishi kerak, ya’ni fizika fanini ilmiyligi saqlanishi zarur. Uchinchidan, fizika 
fani  o’quv  predmeti  ekanligini  e’tiborga  olsak,  elementarlik  prinsipi  saqlanishi 
lozim.  Demak,  umumta’lim  maktablarida  fizika  fani  ilmiy  va  elementar  bo’lishi 
kerak. Bu muammo bilan fizikani o’qitish uslubiyati shug’ullanadi. Fizika fanidan 
nimalarni  umumta’lim  maktablarining  dasturiga  kiritish  kerak?  Bu  muammo 
jamiyatning  iqtisodiy  va  siyosiy  salohiyoti  bilan  aniqlanadi.  Respublikamiz 
iqtisodiy va siyosiy o’zgarishlarni boshidan kechirayotgan bir paytda bu muammo 
yanada  dolzarb  davlat  siyosatiga  aylandi.  «Kadrlar  tayyorlashning  milliy  dasturi» 
va  «Ta’lim  to’g’risida»gi    Qonunning  qabul  qilinishi  (1997  yil  avgust,  Oliy 
majlisning  IX  sessiyasida)  bu  muammoning  yechimi  bo’ldi.  Ushbu  hujjatlarda  
“Barkamol  avlod”  konsepsiyasi  ishlab  chiqildi  va  uni  amalga  oshirish  chora  va 
tadbirlari ko’rsatib berildi. 
 
O’rta ta’lim sistemasida fizika kursi zamonaviy bo’lmog’i shu bilan birga u 
elementarligini  saqlab  qolmog’i  kerak.  Zamonaviyligi  shundan  iboratki  fan  va 
texnikaning  rivojlanishi  yoshlarni  ishlab  chiqarishga,  fan  va  texnika  sohalarida 
ishlashga tayyorlashdan iborat bo’ladi. 
 
Fizika  kursini  o’rta  maktablarda  hajmi  va  mazmuni  (Davlat  ta’lim 
standartlarida)  DTS  qayd  eiladi.  Bu  davlat  hujjati  hisoblanib,  barcha  maktablar 

---

 
25 
uchun uni bajarish majburiy hisoblanadi. Shuningdek, u  o’qituvchilar  uchun ham, 
darsliklar  yozuvchi  mualliflar  uchun  ham  asosiy  qo’llanma  hisoblanadi. 
Zamonaning o’zgarishi, fan va texnikaning taraqqiy etib borishi bilan fizika kursini 
mazmuni ham  o’zgarib boradi. Shuning uchun fizika fanining  mazmuni  quyidagi 
didaktik tamoyillar asosida aniqlanadi. 
1.  Fizika kursining ilmiyligi, (zamonaviyligi) va elementarligi. 
2.   O’quvchilarning yoshiga  mos keladigan darajada sistematikligi. 
3.  Nazariya va amaliyotning birligi.  
4.  Fizika  kursining  hayot  bilan  bog’liqligi  va    uning  tarbiyani  amalga 
oshirishdagi o’rni  
5.  Fizika kursini boshqa fanlar bilan o’zaro aloqasi.  
 
Fizika  fanining  mazmuni  tanlab  olingach,  uni  o’quv  yillari  bo’yicha 
taqsimlash  muammosi  turadi.  Fizika  fanini  o’qitish  uslubiyati  tarixida  o’quv 
materiallarini o’quv yillari bo’yicha taqsimlashning uchta yo’li ishlab chiqilgan. 
1.  Radial  (chiziqli)  usul.  Bu  usulda  fizika  kursidagi  o’quv  materiallari 
sistematik  tarzda  faqat  bir  marta  o’tiladi.    Bu  usul  bir  qator  kamchiliklarga  ega 
ekanligi  ravshan  bo’ldi.  Bu  usul  o’quvchilarning  balog’at  yoshiga  monand 
fikrlashini  ya’ni  yosh  psixologiyasini  hisobga  olmaydi.  O’quvchilarning  ongi 
yetarli  darajada  rivojlanmagan  va  matematikadan  kerakli  tushunchalar  o’tib 
ulgurmagan paytda  murakkab qonuniyatlarni o’zlashtirishga to’g’ri keladi. Yuqori 
sinflarda  esa  nisbatan  osonroq  mavzularni  o’qitishga  to’g’ri  keladi.  Bu 
kamchiliklarga barham berish uchun doiraviy usul ishlab chiqildi. 
2.  Doiraviy  (konsentr)  usuli.  Bu  usulda      barcha  o’quv  materiali  ikki 
konsentr  (doira)ga  bo’linadi.  Birinchi  doirada  fizikaning  barcha  bo’limlari 
to’g’risida elementar tushunchalar beriladi, ikkinchi doirada esa, birinchi doiradagi 
mavzular  yana  qayta  o’qitiladi,  ammo  endi  u  to’liq  matematik  qoidalar  asosida, 
nazariya  bilan  boyitilgan  holda  mukammal  o’tiladi.  Bu  usulda  o’quv  materiali 
o’quvchining  yoshiga  munosib  bo’lib,  sekin-asta  murakkablashib  boradi.  Uning 
kamchiligi:  1) O’quvchilarning ko’p vaqtini oladi, 2) Mavzular qayta o’tilganligi 
uchun o’quvchilarning qiziqishini pasaytiradi. 
3.  Bosqichli usul.
 
 Bu usulda radial va doiraviy usullarning ijobiy tomonlari 
olingan.  Radial  usuldan  ketma-ketlikni,  konsentrik  usuldan  o’quvchilar  yoshini 
hisobga  olishni  o’zida  mujassamlashtirgan.  Bu  usulda  fizika  kursi  ikki  bosqichga 
bo’lib  o’tiladi.  Birinchi  bosqichda  VI-VII  sinflarda  o’tilgan  ko’pchilik  mavzular 
ikkinchi  bosqich  (  VIII-IX  sinf)  da  o’tilmaydi.  Masalan,  gidrostatika  VI  sinfda 
o’tilib, qaytib o’tilmaydi. Gidrodinamika VIII  sinfda, zanjirning bir  qismi  uchun   
Om   qonuni   VII  sinfda, berk zanjir uchun Om qonuni IX sinfda o’tiladi va h.k. 
Hozirgi  paytda  bu  usul  o’zini  to’la  oqladi,  uni  chet  el  uslubiyatchilari  ham  tan 
olishgan.  Umumta’lim  maktablarimizda  ushbu  usulda  fizika  fani  o’quv  yillari 
bo’yicha rejalashtirilgan. 
Birinchi  bosqich.  Bu  bosqichda  fizika  fani  moddalarning  molekulyar 
tuzilishidan  va  ularning  harakatidan  boshlanadi.  So’ngra,  mexanik  harakat,  tezlik, 
massa,  inersiya,  moddalarning  o’zaro  ta’siri,  moddalarning  og’irligi,  jismlar 
deformasiyasi  o’tilgandan  keyin,  kuch  tushunchasi  va  uni  o’lchash  usullari  bilan 

---

 
26 
tanishtiriladi.  Gaz  bosimi  molekulalarining  o’zaro  ta’siri  asosida  tushuntiriladi. 
Atmosfera bosimi, gidro va aerostatika  – Paskal qonuni, Arximed qonuni, VI sinf 
oxirida esa oddiy mexanizmlar, mexanik ish va energiya tushunchalari o’tiladi. 
VII  sinfda    o’quvchilar  issiqlik  va  elektr  hodisalari  bilan  tanishtiriladi.  
Energiya  va  ichki  energiya  to’g’risida  ma’lumot  beriladi.  Elektr  hodisalarini 
o’rganish atom tuzilishi bilan bog’liq ravishda olib boriladi. Tok kuchi, kuchlanish, 
o’tkazgichlar qarshiligi to’g’risida ma’lumot beriladi. Elektr bo’limi e/m hodisalari 
bilan  tugallanadi,  e/m  induksiya  hodisasi,  elektr  toki  generatorlari  va  boshqalar 
faqat  sifat  jihatidan  tushuntiriladi.  Bu  mavzularni  birinchi  bosqichda  o’tilishidan 
maqsad o’quvchilarga elektrotexnikadan boshlang’ich ma’lumot berish bilan ularni 
mehnat  darslariga  tayyorlash  kuzda  tutiladi.    1997  yildan  boshlab  umumiy  o’rta 
ma’lumotga o’tish munosabati bilan  optika, tebranishlar, yadro tuzilishi bo’limlari 
birinchi bosqichda o’tilmaydi. 
Ikkinchi  bosqich.    Fizika  kursi  sistematik  ravishda  o’tiladi.  VIII  sinfda 
mexanika  bo’limi  moddiy  nuqta  harakatini  o’rganishdan  boshlanadi.  Vektor 
kattaliklar,  koordinata  sistemasi,  egri  chiziqli  va  to’g’ri  chiziqli  harakat 
kinematikasi,  dinamika  o’tiladi. Dinamika qonunlarining  qo’llanilishi: a) doimiy 
kuch  ta’sirida,  v)  ishqalanish  kuchi  ta’sirida,  s)  yuqoriga  tik  otilgan,  gorizontga 
burchak  ostida  otilgan  jismlar  harakati,  d)  og’irlik  kuchi  hamda  elastiklik  kuchi 
ta’sirida aylana bo’ylab harakat o’rganiladi. 
IX sinfdan molekulyar fizika bo’limi molekulyar  - kinetik nazariya asosida 
to’liq  o’tiladi.  IX  sinfda  elektrodinamika  bo’limi  elektrostatikadan  boshlanadi. 
Turli  muhitlarda  elektr  toki  metallar  tuzilishining  elektron  nazariyasi  asosida 
tushuntiriladi. 
Ikkinchi bosqichda magnit maydoni miqdor jihatdan  tushunitiriladi. Magnit 
maydonining  harakatlanayotgan  zaryadga  ta’siri  (Lornes  kuchi),  moddalarning 
magnit  xususiyati  o’tiladi.  Elektrodinamika  bo’limida  elektr  va  magnit 
maydonlarining vaqt bo’yicha o’zgarishi va ular o’rtasidagi aloqa o’rnatiladi. 
IX sinfda birinchi bosqichda  o’tilmagan mavzular  o’rganiladi:  tebranish va 
to’lqinlar, optika, nisbiylik nazariyasi, atom va yadro fizikasi, elementar zarralar.