O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi

             
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                          
 
 
   
                                       
 
 
 
 
 
Nyutonning ikkinchi qonuniga asosan: 
О
0о
оо
оо
оо 
v 
y 
х 
Z 
m 

---

 
38 
 
KT
V
N
P
kT
n
P
KT
n
KT
n
P
KT
W
KT
N
RT
W
W
N
M
m
RT
M
m
k
N
M
m
N
W
N
RT
M
m
NW
W
n
PV
RT
M
m
PV
v
m
w
V
N
n
w
n
P
w
n
mv
l
N
N
v
l
m
l
F
S
F
P
N
v
l
m
F
N
v
V
N
V
v
V
l
m
F
e
mv
l
mv
F
v
l
t
k
v
l
t
k
t
mv
k
F
t
mv
F
t
mv
F
V
V
mv
mv
mv
p
mv
P
mv
P
N
N
N
N
t
p
t
v
m
ma
F
k
A
k
k
A
A
k
k
k
k
k
k
i
i
x
x
N
i
i
N
i
x
i
N
i
i
x
z
у
x
x
x
x

































































;
;
2
3
3
2
;
2
3
;
2
3
2
3
;
3
2
;
;
3
2
;
3
2
3
2
;
;
2
,
;
3
2
;
3
2
3
;
;
;
;
;
2
2
;
2
;
2
;
;
2
;
2
;
2
;
2
)
(
;
;
;
3
;
0
0
0
_
_
_
_
0
2
0
_
0
_
0
2
3
2
3
2
2
2
1
2
1
2
2
1
2
1
1
1
2
2
1
1
2
1
2
2
1
1


 
munosabat  gazlar  kinetik  nazariyasining  asosiy  tenglamasi  deyiladi.  Ushbu 
tenglamadan barcha ideal gaz qonunlarini keltirib chiqarish mumkin. 
1)T=const. PV=NKT=const izotermik jarayon. 
2) P=const. 
).
1
(
;
;
0
2
2
1
1
t
V
V
T
V
T
V
KT
P
N
V






izobarik jarayon  
3) V=sonst. 
).
1
(
;
;
0
2
2
1
1
t
P
P
T
P
T
P
KT
V
N
P






izoxorik jarayon 
 
 
Deduktiv  usulda  topilgan  munosabatlar  (qonuniyatlar)tajriba  natijalarini 
tushuntirib  beradi.  Model  yanada  takomillashtitilib  borilaveradi.  Masalan:  ideal 
gaz  modelidan  so’ng  “real  gaz”  modeliga  o’tilib,  Van-der-Vals  tenglamasi 
yaratildi. 
 
Endigi vazifamiz bu ikkala fikrlash metodlarini fizikani  o’qitish jarayoniga 
qo’llashni qarab chiqamiz. Bu ikkala usulning qaysi biri ma’qul? Bu masalani hal 
etish  uchun  fizikani  o’qitish  uslubiyati  (FO’U)  erishgan  natijalarga  asoslanamiz. 
FO’U  o’z  ilmiy  izlanishlarida  psixologiya,  falsafa  va  pedagogika  fanlari 
yutuqlariga  asoslanadi.  Shu  sababli  fizika  fani  umumta’lim  maktablarida  ikki 
bosqichga  bo’lib  o’rgatiladi.  Birinchi  bosqich  6-7  sinflar,  ikkinchi  bosqich  8-9 
sinflarini o’z ichiga oladi. Birinchi bosqichda o’quvchilar ongi hali yetarli darajada 
rivojlanmaganligi, matematik amallar yetarli darajada o’zlashtirilmaganligi sababli 
fizik  hodisalarni  induktiv  usulda  o’tgan  samaraliroq  bo’ladi.  Ikkinchi  bosqichga 
o’tilganda  o’quvchilar  yoshi  ulg’ayib,  ongi  o’sgan,  nazariy  (abstrakt)  fikrlash 
qobiliyati  yetarli  bo’lganligi  uchun  fizik  hodisalar  deduktiv  usulda  o’tiladi. 
Deduktiv  usulda  o’quvchilarning  mustaqil  fikrlash  qobiliyatini  o’stirish,  ilmiy 
dunyoqarashni shakllantirish kabi vazifalarini bajarish imkoniyati tug’iladi. 
 
Birinchi  bosqichda  fizika  fani  asosan  kuzatishlar,  tajriba  natijalarini  tahlil 
qilish  orqali  o’rganiladi.  Masalan:  gaz  holati  izotermik,  izoxorik  va  izobarik 
jarayonlar  tajribada  o’rganilib,  gazning  holat  tenglamasi-Mendeleyev-Klapeyron 
tenglamasi  keltirib  chiqariladi.  Ikkinchi  bosqichda  esa  gaz  holati  deduktiv  usulda 
o’rganilib  molekulyar-kinetik  nazariyaning  asosiy  tenglamasi  keltirib    chiqariladi 
va undan xususiy hollarga o’tiladi.  

---

 
39 
 
Xuddi  shuningdek  barcha fizik  jarayonlar  ikki  usulda  o’rganiladi  va  xulosa 
chiqariladi.  Masalan,  metallar  solishtirma  qarshiligini  haroratga  bog’liqligi 
deduktiv  usulda  o’rganilganda  elektronlarning  issiqlik  harakatga  ishtirokini 
KT
m
2
3
2
2


  munosabati  orqali  ifodalasak 


~
,  yoki 
T
~

  ekanligi  kelib 
chiqadi.  Ammo  tajribadan  olingan  natija 

T.  ekanligi  bizga  ma’lum.  Klassik 
nazariya metallar qarshiligini unchalik to’g’ri tushuntirib bera olmas ekan. Buning 
sababi  metallardagi  erkin  elektronlar  va  kristall  panjaraning  tebranma  harakati 
(fonon)  klassik  fizika  qonuniga  emas,  balki  kvant  mexanikasi  qonunlariga 
bo’ysunar  ekan.  Ushbu  kamchilik  keyinchalik  kvant  nazariyasi  asosida  to’g’ri 
talqin qilindi. 
 
Elektromagnit  induksiya  hodisasi  birinchi  bosqichda  Faradey  tajribasi 
asosida induktiv usulda o’rganilsa 
)
(
t
Ф





, ikkinchi bosqichda deduktiv usulda, 
ya’ni  Maksvellning  elektromagnit  moydon  nazariyasi  asosida  o’rganiladi. 
Maksvell  nazariyasi  eletromagnit  induksiya  hodisasi  uchun  quyidagi  munosabatni 
keltirib chiqaradi. 
 
 






E
rot
t
В
c
1
 
 
       

В
-magnit  induksiya  vektori, 

Е
-uyurmali  elektr  maydon  kuchlanganligi,  s-
yorug’likning vakuumdagi tezligi. 
 
Ushbu  munosabatdan  ko’rinadiki:  magnit  induksiya  vektorining  vaqt 
bo’yicha  o’zgarishi  o’z  navbatida  uyurmali  elektrodinamik  maydonni  vujudga 
keltirar  ekan.  Elektromagnit  induksiya  hodisasi  deduktiv  usulda  o’rganilganda 
uning tabiati kengroq  va chuqurroq namoyon bo’ladi.  
 
Xuddi shunday tartibda barcha fizik hodisalarni induktiv va deduktiv usulda 
o’rganish  mumkin.  Induktiv  usul  tajriba  natijalariga  asoslanib  xulosa  chiqarsa, 
deduktiv  usul  sistematik  tahlil  (matematik  tahlil)  asosida  hodisani  ifodalaydi. 
Deduktiv  usul  yuqori  darajadagi  abstrakt  mushohadaga  asoslanganligi  uchun 
kichik  yoshdagi  o’quvchilarga  unchalik  tushunarli  bo’lmaydi.  Shuning  uchun 
birinchi  bosqichda  o’quv  materiallari  induktiv  usulda  bayon  etilib,  ikkinchi 
bosqichda  esa  birinchi  bosqichda  o’tilgan  materiallar(mavzular)  ning  ba’zilari 
ikkinchi bosqichda takrorlab o’tilmaydi.