О`zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

Farg`ona  —  antik davr yunon olimlari bu viloyatdan deyarli bexabar qolganlar. 
Makadoniyalik Iskandarning Xo`jandgacha kelgani aniq. Ammo undan sharqqa, Farg`onaning 
ichiga o`ta olmagan. SHuning uchun bo`lsa kerak, yunoncha kitoblarda qadimiy Farg`onaning 
tavsifi yo`q. U tomonda «YAksart orqasida» allaqanday o`troq aholi borligigina qayd etilgan, 
xolos. Faqat ilk o`rta asr adabiyotidagina Farg`ona nomi qayd etilgan.
 
Farg`ona nomining ma`nosi shu choqqacha aniqlangan emas. Lekin bu haqda bir qancha 
izoh, taxmin va mulohdzalar bor: Gerodotning yozishicha, qadim zamonlarda O`rta Osiyoda 
Parikan nomli qabila bo`lgan; sanskrit tilida parkana deb kichik viloyatga aytiladi; pari xona, 
ya`ni «go`zallar yurti» degan ma`nosi xam bor; forscha parand (arabcha farand) —  «shoyi», 
«ipak» so`zlaridan kelib chiqqan (farandxona  —  ipakxona degani); qadimiy fors-tojikchada 
pargona —  «tog` oralig`idagi vodiy» demakdir. Bu so`zni mahalliy qabilalar o`rganib olib, o`z 
yurtlarini Farg`ona deb atay boshlaganlar; Farg`ona «har xona» so`zlaridan olingan ham 
deyiladi. Bu erning yaxshiligini bilib, har joydan turli qavmlar ko`chib kelgan, ekinzor barpo 
qilib, turg`un bo`lib qolgan. Xonadonlari har joy-har joyda, tillari ham har xil bo`lgan. Ularni 
«xar xona» deganlar. Bu so`zlar iste`molda Farg`ona bo`lib ketgan, deydi Najib Bakron (XIII asr 

---

 
103 
boshlari) o`zining «Jahonno-ma» kitobida. Buni YOqut Hamaviy boshqacharoq izohlaydi: xar 
xonadan bittadan kishi ko`chirilib keltirilgan, shundan «az har xona» (har xonadan) deyilgan, 
keyinchalik bu so`z Farg`ona bo`lib qolgan, deydi u; Tojikiston tog`lari (Turkiston, Zarafshon 
tizmalari) Falg`ar deb atalgan. Bu so`zning «tog` etagi» degan ma`nosi ham bor. SHundan 
Farg`ona nomi yasalgan deydi N. G. Mallitskiy; parkana —  qadimgi tojik tilida «berk vodiy» 
degan so`z.   Pomirdagi   rushon   shevasida   parkana   deb   «har tarafi tog`, bir yonigina ochiq 
bo`lgan vodiyga aytiladi» deydi prof. M. S. Andreev.
 
Zahiriddin Muhammad Bobur Farg`ona viloyatini tasvirlar ekan, M. S. Andreev aytgan 
rushoncha iborani o`zbekcha bayon etgan: «Girdogirdi tog` voqe` bo`libtur. G`arbiy tarafidan. . . 
tog` yo`qtur. Ushbu jonibtin o`zga hech jonibtin qish yog`i kelaolmas» (Boburnoma). Bir 
mulohaza. Antik dunyo tarixchilarining ma`lumotiga ko`ra, «parfiyaliklar» (Janubiy 
Turkmaniston) bir zamonlar skiflar orasidan quvilgan qabila edilar, parf so`zi skifcha «quvilgan 
kishilar» demakdir ... ularning kiyimi tiniq (ipak) va burmalidir. .. Ko`pincha ot minib yuradilar 
... Parfiyaliklarning biridan-biri ko`chili —  otliq askarlardir. . . Davan’ (Farg`ona) bilan An’si 
(Parfiya) shevalari o`rtasida ancha farq bo`lmasa-da, ularning tili xiyla o`xshash va ular 
gaplashganda bir-birini tushunadilar». Parf qabilasining ko`p xususiyatlari Farg`onada ham bor: 
yaxshi otlar, ipak kiyim, til o`xshashligi. «Farg`ona» nomi Parfiyona —  Parfona  —  Farg`ona 
transformatsiyasi bo`lmaganmikan, degan fikr ham xayolga keladi.
 
Ammo yuqoridagi 10 ta izohning birortasini ham qat`iy deb aytolmaymiz. Faqat shunisi 
aniqki, bu viloyatning eng dastlabki nomi Farg`ona yoki Parfona bo`lganligini yirik sharqshunos 
V. A. Livshits isbotlab bergan.