K
K
u
u
r
r
s
s
i
i
i
i
s
s
h
h
i
i
n
n
i
i
n
n
g
g
m
m
a
a
q
q
s
s
a
a
d
d
i
i
.
.
O’zbek xalq o’yinlaridan foydalanib
o’quvchi yoshlarning irodaviy sifatlarini tarbiyalashning
imkoniyatlarini
aniqlash undan foydalanishning shakl va usullarini asoslab berish.
Kurs ishining ob’ekti.
O’zbek xalq o’yinlaridan foydalanib o’quvchi
yoshlarning irodaviy sifatlar-ini tarbiyalash
jarayoni
Kurs ishining predmeti
O’zbek xalq o’yinlaridan foydalanib
o’quvchi yoshlarning irodaviy sifatlar-ini
t
t
a
a
r
r
b
b
i
i
y
y
a
a
l
l
a
a
s
s
h
h
u
u
n
n
i
i
n
n
g
g
shakl va yo‘llari.
K
K
u
u
r
r
s
s
i
i
s
s
h
h
i
i
n
n
i
i
n
n
g
g
v
v
a
a
z
z
i
i
f
f
a
a
l
l
a
a
r
r
i
i
:
:
1
1
.
.
O’zbek xalq o’yinlariga
o
o
i
i
d
d
a
a
d
d
a
a
b
b
i
i
y
y
o
o
t
t
l
l
a
a
r
r
n
n
i
i
t
t
a
a
h
h
l
l
i
i
l
l
q
q
i
i
l
l
i
i
s
s
h
h
.
.
2
2
.
.
O’zbek xalq o’yinlaridan foydalanib o’quvchi yoshlarning
irodaviy sifatlar-ini
t
t
a
a
r
r
b
b
i
i
y
y
a
a
l
l
a
a
s
s
h
h
u
u
n
n
i
i
n
n
g
g
s
s
h
h
a
a
k
k
l
l
v
v
a
a
u
u
s
s
u
u
l
l
l
l
a
a
r
r
i
i
n
n
i
i
a
a
s
s
o
o
s
s
l
l
a
a
b
b
b
b
e
e
r
r
i
i
s
s
h
h
.
.
K
K
u
u
r
r
s
s
i
i
s
s
h
h
i
i
n
n
i
i
n
n
g
g
t
t
u
u
z
z
i
i
l
l
i
i
s
s
h
h
i
i
.
.
K
K
i
i
r
r
i
i
s
s
h
h
,
,
a
a
s
s
o
o
s
s
i
i
y
y
q
q
i
i
s
s
m
m
,
,
x
x
u
u
l
l
o
o
s
s
a
a
,
,
f
f
o
o
y
y
d
d
a
a
l
l
a
a
n
n
g
g
a
a
n
n
a
a
d
d
a
a
b
b
i
i
y
y
o
o
t
t
l
l
a
a
r
r
r
r
o
o
’
’
y
y
x
x
a
a
t
t
i
i
.
.
Mustakil O‘zbekistonimizning istikloli tufayli, boshka soxalarda
bo‘lganidek, boshlangich ta’lim soxasida xam katta o‘zgarishlar yuz
bermokda. Buni biz boshlangich sinflar faoliyatiga milliy urf-odatlar,
an’analarning dadil kirib kelayotgani, barcha darslarning davlat tilida
o‘tilayotgani kabi misollarda ko‘rishimiz mumkin. Eng kuvonchlisi o‘zbek
xalk milliy o‘yinlarining maktab dasturlaridan keng o‘rin olishidir.
Xalk o‘yinlari xalk ijodining o‘ziga xos turi bo‘lib, ko‘p asrlik tarixga
ega. Xar bir xalkning o‘z milliy o‘yinlari mavjud. Ular o‘sha xalkning
madaniyati, urf-odatlari, ijodi, mexnat faoliyati asosida vujudga keladi.
Shuningdek, o‘zbek xalk milliy o‘yinlari xalkimizning buyuk merosi sifatida
kadim zamondan bugungi kungacha saklanib va saykallanib kelmokda.
Ma’lumki, kadimda o‘zbek xalk o‘yinlari katta sayillarda, ommaviy
tamoillarda keng ko‘llanilgan. O‘zbek xalk milliy o‘yinlarining tuzilishi,
mazmuni turlicha bo‘lib, ular xalkimizning moddiy, maishiy va ma’naviy
tarixini o‘rgatishda muxim manbaalardan biri xisoblanadi.
Bobokalonlarimiz Maxmud Koshgariy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali
Ibn Sino asarlarida xam bolalar ijodkorligi, folklor o‘yinlariga taallukli
ma’lumotlar juda ko‘p uchraydi. Jumladan, «Devanu-lugatit turk» kitobida
o‘yinlarning tur va yo‘nalishlari xakida kizikarli ma’lumotlar keltirilgan.
O‘zbek pedagogikasi tarixi ravnakiga katta ulush ko‘shgan iste’dodli
murabbiy, shoir, zabardast olim va moxir tarjimon Muxammad Rizo Ogaxiy
(1809-1870)
«Ta’vizul-oshikin» devonida o‘zbek milliy o‘yinlari:
chavandoz, ot ustida kurash tushish, ot ustida kilichbozlik, chavgon, yogoch
ot, chillak, sopkon, kamondan otish bo‘yicha merganlik, shatranj, karda,
dorboz, poyga, varrak, yogoch xukka, masxarabozlik, tosh ko‘tarish, pachok
o‘yini, oshik o‘yini, to‘p o‘yini va boshkalar to‘grisida ma’lumotlar berib, bu
o‘yinlarning koidalarini birma-bir izoxlaydi. Ogaxiy «Kurash» she’rida xalk
milliy sport o‘yinlaridan bo‘lgan kurashni juda yaxshi bayon etadi.
Biri – biriga zo‘r izxor aylab,
Yikorga ne allakim bor aylab.
Buyun olib bariga ko‘rguzib sho‘r
Biri changak solib, izxor etib zo‘r,
Madad chun biriga tam’ yeturdi,
Ko‘tarib birni andok yerga urdi.
Ogaxiy fikricha, kurash bilan shugullanish bolalarni kat’iy intizomga
odatlantiradi, u kuchiga ishonch xosil kilish bilan birga, ularning jismoniy va
akliy kamolotiga ijobiy ta’sir kiladi. U «Poyga ta’rifida» asarida poygaga
tibbiy va jismoniy tarbiya nuktai-nazaridan baxo beradi. «Otda yelish
bolaligida gavdasini tutolmaslikka mubtalo bo‘lgan kishilarni aklining
susayishidan, yurak xurujlaridan xalos etadi va jismonan bakuvvat kiladi, uni
orzu-umid bilan yashashga, intilishga undaydi», - deydi.
Bolalar o‘yinining yana bir foydalisi chavgon o‘yini bo‘lib, u bolalarni
jangga o‘rgatib, toblab, chiniktirib, jismoniy kuch-kuvvatini oshirib boradi.
Bu xakda u shunday yozadi:
Chikib maydon aro to kuyu-chavgon o‘yinni ko‘ring,
Agar mushkul desang mushkul, va gar oson desang oson ...
So‘z va ko‘shikli o‘yinlar esa bolalarning nutkini o‘stirish bilan
birgalikda, ularni chechanlikka o‘rgatadigan tarbiya vositasi ekanligini
tushuntiradi.
Shu tarzda Ogaxiy o‘zbek milliy o‘yinlari bolalarni ziyraklikka
o‘rgatishda, jismonan bakuvvat bo‘lib o‘sishda muxim tarbiya vositasi
ekanini yorkin ifodalab bergan. Xullas, kadimda milliy o‘yinlarimiz buyuk
allomalarimiz va mutaxassislarimizning asarlari orkali bizga xam yetib keldi.
Mustakil o‘lka yoshlarining xar tomonlama kamol topgan shaxs kilib
tarbiyalashda jismoniy tarbiyaning, kolaversa, milliy jismoniy tarbiya
usullarining axamiyati juda katta. O‘lkamiz tarixiga nazar tashlasak, kadim
zamonlarda milliy sport, xarakatli o‘yin va ko‘ngil ochishlardan ota-
bobolarimiz, ona-momolarimiz bayramlarda, sayillarda keng foydalanishgan.
Navro‘z, xosil bayramlari, Ramazon xayiti, Kurbon xayit va boshka
bayramlarda ulok chopish, kurash, ko‘pkari kabi xilma-xil o‘yinlar, ko‘ngil
ochishlar o‘tkazilgan.
Milliy jismoniy mashklar sport va xarakatli o‘yinlarning xilma-xilligi,
ulardan o‘kuv-tarbiya jarayonining juda ko‘p soxalarida ko‘llash imkonini
beradi. Ko‘kon shaxridagi 37-o‘rta umumta’lim maktabining 1 «V» sinfida
pedagogik amaliyot davrida shuni o‘rganib oldimki, kuni uzaytirilgan
guruxlarda xar xil xarakatli o‘yinlar uyushtirish, maxsus guruxlarda kizikarli
va bajarilishi oson bo‘lgan mashklar tashkil etish o‘kuvchilar xarakat
sifatlarini to‘gri shakllantirishga katta yordam berar ekan.
Xulosa kilib aytganda, o‘zbek xalkining o‘ziga xos milliy urf-odatlari,
ajoyib an’analari bo‘lgan. Xattoki, yoshlarning barkamol shakllanishlari
uchun xalkimiz kadim-kadimdan jiddiy e’tibor berib kelgan. O‘sha
davrdanok milliy xalk o‘yinlari keng rivojlangan. Bu o‘yinlar yosh avlodning
jismonan bakuvvat va soglom bo‘lib ulgayishida juda ko‘l kelgan.
O‘zbek xalk o‘yinlarini xozirgi kunda xam inson shaxsini tarbiyalashdagi
o‘rni bekiyosdir. O‘zbek xalk o‘yinlari o‘zining turli yosh, jins, shaxar va
kishlokka mo‘ljallangan keng kamrovliligi bilan ajralib turadi. Birok, bu
jixatlarning kam yoritilganligi va kam o‘rganilganligi sababli o‘zbek xalk
o‘yinlariga xar tomonlama tasnif berish o‘ta mushkul. Shunga karamasdan,
ularni nazoratdan o‘tkazish va o‘rganish o‘yinlarni shartli ravishda
kuyidagidek turlarga bo‘lib chikish imkoniyatini beradi:
1) turli yoshdagilar o‘yinlari (go‘daklik, bolalik, o‘spirinlik va x.kazolar);
2) turli jinsdagi odamlar o‘yinlari (o‘gil bolalar, kiz bolalar, erkaklar va
ayollar);
3) mavsumiy o‘yinlar (baxorgi, yozgi, kuzgi, kishki);
4) turli ifoda vositalaridan foydalanishga asoslangan o‘yinlar (so‘z, kuy,
ko‘shik, raks, pantomima, syujetli, saxna, turli xususiyatli va xokazolar).
Sunggi tur o‘yin turli ifoda va sitatalardan foydalangan xolda amalga
oshiriladi. Masalan, so‘z, ko‘shik, raks, xarakat, saxna tomoshalari,
shuningdek, kilich, kaltak, toshchalar, yongokchalar kabi oddiy narsalar
asosiy ifoda o‘xshashligi yoki narsalar o‘yinning xarakterini, shaklini,
mazmunini va rolini belgilaydi. Deylik, o‘yinda asosiy vosita so‘z bo‘lsa,
so‘z o‘yini, agar xarakat, tezlik, kurash bo‘lsa, bu xarakat – musobaka o‘yini
bo‘ladi. Agarda o‘yinda syujet, badiiy timsol vositasida muayyan xayotiy
xodisa o‘z aksini topsa, bu saxna o‘yini, asar asosiy rol ko‘shik jurnavozlikka
berilsa, bu ko‘shik o‘yini yoki jo‘rnavozlikdagi ko‘shik o‘yini bo‘ladi.
U yoki bu vositadan foydalanishga asoslangan o‘yinlar sof xolda
uchramaydi, boshka o‘yinlar yoki turkumlar bilan chatishib ketadi. Zero,
ularda turli yoshdagi, jinsdagi odamlar turli fasllarda o‘ynaydilar. Shu bois
bir turkumda nishonlanadigan o‘yinlar boshkasida takrorlanishi mumkin.
Turli yoshdagi odamlar guruxiga moslangan va xayotning ma’lum
boskichida o‘ynaladigan o‘yinlar avloddan-avlodga o‘tib kelgan. Yoshi
o‘tinkirab kolguncha odamlar bamisoli xalk o‘yinlari «maktab»ini o‘tgan,
bunda xar bir sinfda u yoki bu yoshga tegishli o‘yinlardan foydalanganlar.
Xar bir yosh xususiyati o‘yinlarning moxiyati va mazmunini belgilagan.
Masalan, yosh bolalar o‘rtasida o‘yinchok va ko‘girchoklar bilan boglik
o‘yinlar, oralik yoshdagi bolalar o‘rtasida – syujetli taklid o‘yinlari keng
tarkalgan. «Xakalam-xakalam», «Kelin-kuyov», «Kuvlashmachok» kabi
o‘yinlar bugungi kunda xam bolalar tomonidan sevib o‘ynaladi.
O‘yinlar bolalar va yoshlarga nima beradi?
O‘yin bolalarning, xususan, 2 yoshdan 7 yoshgacha bo‘lgan bolalarning
asosiy mashguloti xisoblanadi, keyinchalik o‘kish va mexnatga almashadi.
O‘yinlar bolalar uchun xayotga, kelajakdagi vokea-xodisalarga o‘ziga xos
tayyorgarlik maktabi xisoblanadi. Ular bolalarni nafakat jisman, balki aklan
stirib, ongini boyitadi, bolalar xayolotini uygotadi, xotirasini charxlab,
irodani mustaxkamlaydi. O‘yinlar jarayonida bola deyarli bilimlarni
egallaydi, shaxs kamolotidagi zarur malakani oshiradi. O‘yinlar kelajakdagi
katta xayot bo‘sagasidagi tayyorgarlik bo‘lib xizmat kilgan. «Agar bola
o‘yinni vijdonan o‘ynasa, xayotda xam vijdonan yashaydi» deb bejiz
aytishmaydi-da. Xullas, o‘yinlar bolalarda ijodiy faollik, tashabbus,
jamoatchilik, tashkilotchilik o‘kuvi va malakasini rivojlantirishning samarali
vositasidir.
O‘yinlar inson xayotida shunday axamiyat kasb etadiki, ularga karab
inson shaxsiyati, xarakteri manfaatlari, kizikishlari, kobiliyatlari xakida fikr
yuritish mumkin. O‘zbeklar farzandlarida bolaligidanok baxodirlik, xarbiylik,
jangovarlik malakalarini shakllantirganlar.
Xalk dostoni «Alpomish»dagi sevimli bosh kaxramon Xakimbek
xakidagi satrlar shundan dalolat beradi. Demak, o‘yinlar inson shaxsini
kamol toptirishda asosiy vosita xisoblanadi. O‘yin bola uchun birinchi
maktab. Bobolar va buvilarning kattikko‘l ota-onalarga «Bolalarning o‘yiniga
xalakit bermanglar!» deb tanbex berishlari bejiz emasda. Milliy
o‘yinlarimizda tez xarakatli va akliy o‘yinlar mavjud. Masalan, «Kes-kes» va
«Olib kochar» o‘yinlarini karab chikaylik.
Do'stlaringiz bilan baham: |