O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi

Kes-kes  o‘yini.  Bu  o‘yinda  to‘rt  kadam  kattalikdagi  doira  chiziladi. 

Doira  markazida  onaboshi  turadi.  Doira  chetida  esa  barcha  o‘yinchilar 

turadilar. Ular doiradan kesib o‘tib doiraning narigi chetiga chikishga xarakat 

kiladilar.    Onaboshi  esa  yugurib  o‘yinchilarga  ko‘l  tekizadi.  Ko‘l  tekkan 

o‘yinchi  o‘yindan  chikadi.  Doirani  ko‘p  kesib  o‘tgan  va  ko‘l  tekkizmagan 

o‘yinchi  golib  chikadi.    Bu  o‘yin  bolalardan  chakkonlikni,  tez  yugurishni, 

doirani kesib o‘tishni talab etadi va o‘ziga ishonchni tarbiyalaydi. 

O‘tmish  xalk  o‘yinlarini  ommalashtirish  borasida    xam  kiyinchiliklar 

oz  emas,  albatta.  Lekin,  bu borada  ancha  xayrli  ishlar  amalga  oshirilmokda. 

Xullas,  o‘tmish  o‘yinlarini  tarixini  o‘rganib,  xozirgi  kungi  davr  talabiga 

---

asosan  inson  shaxsini  shakllanishida  o‘yinlarni  o‘rgatish  katta  axamiyatga 

egadir. 

Xar  bir  xalkning  o‘tgan  avlodlari  yaratib,  bizga  meros  bo‘lib  kolgan 

madaniy  boyliklari  xazinasiga  xalk  o‘yinlari  xam  kiradi.  Xalk  o‘yinlari 

o‘zining  vujudga  kelishi  va  rivojlanishiga  ko‘ra  gayrioddiy    xodisa  emas, 

balki  xalkning  xayotini  obrazli,  muayyan  aks  ettiradigan  va  jamiyat 

tarakkiyotining konunlari bilan belgilanadigan maksadga muvofik faoliyatdir. 

Xalk  o‘yinlari  xalk  ijodiyotining  o‘ziga  xos  janri  bo‘lib,  ko‘p  asrlik 

tarixga  ega.  Ularda  jamiyat  rivojlanishining  u  yoki  bu    boskichiga  xos 

ijtimoiy  vokealar  anik  aks  etadi.  Xar  bir  tarixiy  davr  olamni  badiiy 

o‘zlashtirish  uchun  o‘z  xissasini  ko‘shadi:  san’at  ijtimoiy  xayotning  ko‘p 

kirralari  xodisalarini  to‘likrok  va  yakkolrok  aks  ettirishga  intilib,  fan, 

madaniyat,  siyosat,  axlok  va    iktisodiyotning  yutuklarini  kandaydir  tarzda 

umumlashtiradi.  Jamiyat tarakkiyotining ilk pogonalarida  xalk o‘yinlaridan 

tarbiyaviy  maksadlarda    foydalanish  unumli  mexnat  bilan  boglik  bo‘lgan. 

Xalk  o‘yinlarining  mazmuni  va  xarakteri  xayotning  ijtimoiy-iktisodiy 

sharoitlaridan  va  tarkib  topayotgan  elatlarning  psixik  xususiyatlaridan  kelib 

chikkan. Xalk  o‘yinlari xarakteriga  tarbiya sistemasining yo‘nalishi, unumli, 

uning mafkurasi, turmush an’analariga ta’siri katta. 

Tarixiy 

tarakkiyot 

jarayonida 

xalk 

o‘yinlarining 

tadrijiy  

rivojlanishining va mana shu o‘yinlardan tarbiyaviy maksadlarda foydalanish 

bilan boglik masalalarni ko‘rib chikishda xalk o‘yinlarining xar bir xaligi xos 

jixatlarni  nazarda  tutish  kerak.  O‘yinlar  xalk  tomonidan  yaratilgan  va 

kishilarning  kundalik  xayotidagi  vokealar  xamda  xodisalarni  obrazli  aks 

ettirib, ularning xayotiy taassurotlarini, kuzatishlarini, tajriba va xissiyotlarini 

gavdalantirib,  o‘zida  so‘z,  musika,  raks  shakllarini  mujassamlashtirgan. 

Masalan,  ibtidoiy  tuzumda  bolalarni  tarbiyalashning  xarakterli  jixati  ularni 

---

urugning urf-odatlari, an’analari, tarixi bilan, shuningdek,  xalk ogzaki ijodi, 

rivoyatlar, ko‘shiklar va rakslar bilan  tanishtirishdan iborat bo‘lgan. 

Ibtidoiy  jamiyatda  yoshlarni  kattalar  safiga  ko‘shish  deb  ataladigan 

bayram  –  diniy  marosimlar  keng  tarkalgan.  Bular  o‘ziga  xos  o‘yin  – 

musobakalardan  iborat  bo‘lib,  ularning  mazmunini  mexnat  faoliyati, 

kabilalarning  urf-odatlari  xalk  ogzaki  ijodini  tashkil  kilgan.  Mana  shunday 

o‘yin-musobakalarda  yigitlar  kurollardan  foydalana  olishlari  lozim  bo‘lgan. 

Ibtidoiy  odamlarning  yovvoyi  xayvonlarni  ovlashlari  va  ularni  o‘zlariga 

bo‘ysundirishga intilishlari ov vokealarini ijod kilishga va namoyish etishga 

sabab  bo‘ldi.  Ishlab  chikarish  kuchlarining  tobora  rivojlanishi,  mexnat 

kurollarining takomillashuvi ibtidoiy jamoa tuzumining so‘nggi boskichlarida 

bolalarning ana shu mexnat kurollaridan oddiy turmush va unumli  mexnatda 

ilgaridek  foydalana  olmasligiga  sabab  bo‘lgan.  Shu  tufayli  bolalar 

o‘yinchogiga  o‘xshagan  mexnat  kurollari  yasala  boshlangan.  Bolalar 

o‘yinining  vositasi  –  o‘yinchoklar  ana  shu  tarika  vujudga  kelgan  bo‘lishi 

mumkin. Shunday kilib, ibtidoiy jamoa tuzumi davrida o‘yinning rivojlanishi 

fakat «diniy dabdaba» emas, balki atrofdagi vokelikni anglash, uning obrazga 

ko‘ra va tabiatga o‘xshatib ijod kilishni o‘rganish istagi xal bo‘ldi.  

Xar  bir  xalkning  o‘z  milliy  o‘yinlari  mavjud  bo‘lib,  ular  xalk 

an’analari, millatlarning madaniyati va turmushiga xos xususiyatlar zaminida  

vujudga kelgan. 

Xalk  o‘yinlari  xalk  ma’naviy  madaniyatining  ko‘rinishlaridan  biridir. 

Ularda  etnik  tarixga  borib  takaladigan  an’analar,  ijtimoiy  munosabatlar, 

mafkura-e’tikodning  ayrim  elementlari,  axlokiy  estetik  me’yorlar  aks  etadi. 

Xalk  o‘yinlari  mamlakatning  milliy xususiyatlarini,  katta  yoshli kishilarning 

fe’l-atvorini, odatlarini, mexnat jarayonlarini, jugrofiy sharoitlarni ifodalaydi. 

Shunga  ko‘ra,  o‘zbek  xalk  o‘yinlarini  xalkning  axlokiy-estetik  tarixini, 

madaniyatini,    boshka  xalklar  bilan  alokalarini  o‘rganishning  manbaalaridan 

---

biri  sifatida  karab  chikish  lozim.  O‘zbek  xalk  o‘yinlari  tarixini  o‘rganishda 

xalk ma’naviy  madaniyatining rivojlanish boskichlarini yoritish juda muxim 

axamiyatga molikdir.  

O‘zbek xalk o‘yinlari o‘zbek xalki ijodining maxsuli bo‘lib, ularni keng 

xalk  ommasi  yaratgan  va  saklab  kelgan.  O‘yinlar  o‘zbek  xalkining  ko‘p 

avlodlari turmushi va ijtimoiy xayotining zarur elementi sifatida asrlar bo‘yi 

mavjud  bo‘lib  keldi  va  rivojlanishning  xar  bir  tarixiy  boskichida  turli  

ijtimoiy  vazifalarni  bajardi.  O‘zbek  xalk  o‘yinlari  tarixning    ijodiy  kuchini, 

moddiy  va  ma’naviy    boyliklarini  o‘zida  mujassamlashtiradi,  ularda  

atrofdagi vokelikni bilish va o‘zlashtirishning tarixiy  tajribasi aks etadi. 

O‘zbek xalk o‘yinlari o‘z tabiatiga ko‘ra amaliydir. Ularda xalk badiiy 

madaniyatining  o‘ziga  xosligi,  uning  milliy  xususiyatlari  yakkol  kurinadi. 

Mazkur  o‘yinlarning  milliy  xarakteri  zamirida  xalkning  madaniy  boyligi, 

katta  merosi  mavjuddir.  Kup  o‘yinlar  mazmunining  mavzulari  kabilalarning 

urf-odatlarini,  kadimiy  udumlarning,  mexnat  faoliyati  yoki  madaniyatini 

yoritishi mumkin. 

Xalkning unutilayozgan iltijolari, baytlari va sanoklari bolalarning xalk 

o‘yinlaridagina  davom  etib  keladi.  Gurux  bo‘lib  o‘ynaladigan  o‘zbek  xalk 

o‘yinlari  va  ayrim  sport  o‘yinlari  kadimiy  kabilalarning  o‘yinlariga  borib 

takaladi.  O‘zbek    xalk  o‘yinlari  kadim  zamonlarda,  bizning  eramizgacha 

bo‘lgan davrlarda vujudga kelgan. 

O‘zbek  xalk  o‘yinlari  xalk  ijodiy  faoliyatining  bir  turidir.  Ularni 

mexnatkash xalk yaratdi va keng xalk ommasi davom ettirdi. Xozirga kadar 

o‘zbek  xalki  uning  tantanalarini  katta  xalk  tomoshalari  –  sayillar  bilan 

nishonlaydi.  Ilgari  sayillar  diniy  sanalar  bilan  boglik  bo‘lgan.  Diniy 

bayramlardan tashkari, axoli orasida ommaviy tomoshalar, sayillar o‘tkazish 

odat bo‘lgan. Mana shu bayramlarda xalkning xayoti, uning xayotni sevishi, 

mexribonligi, kuvnokligi namoyon bo‘lgan. 

---

Sayillar  vaktida  «Olomon  poyga»,  «Kiz  kuvish»,  «Kurash», 

«Agdarish»,  «Ko‘pkari»,  «Do‘ppi  tashlar»  kabi  musobaka  o‘yinlari,  sport 

o‘yinlari va ko‘ngilochar o‘yinlar o‘tkazishgan. 

O‘zbekistonda  kadimdan  dexkonlarning  mexnat  jarayoniga  boglik 

tantanalar  –  «Xosil  bayrami»,  «Kovun  sayli»  va  xokazolar  mavjud.  Ana 

shulardan  «Kovun  pishdimi?»,  «Kovok  tanlash»  kabi  o‘zbek  xalk  o‘yinlari 

yuzaga  kelgan.