O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

Televidenie. Agar estrada «san‘atdagi jurnalistika» bo‘lsa, televidenieni «jurnalistikadagi san‘at» deyishimiz 
mumkin. Hozir uni faqat ommaviy axborot vositasi va san‘at targ‘ibotini texnikaning eng  Yangi yutuqlari asosida 
amalga oshiruvchi zamonaviy omil sifatida olib qarash uni kamsatishdan boshqa narsa emas. To‘g‘ri, telejurnalistika 
mavjud  va  uni  inkor  etish  aqlga  to‘g‘ri  kelmaydi.    Lekin  ayni  paytda  ana  shu  real  hayot  real  voqealar  va  real 
odamlar  ishtirokidagi  «jurnalistik»  syujetlarning  san‘at  darajasiga  ko‘tarilganini,  ularning  estetik  ahamiyat  kasb 
etganini yaqqol ko‘ramiz. M., Farhod Bobojonning «Bir o‘lkaki...» turkumidagi ko‘rsatuvlarini olaylik. Ularni oddiy 
jurnalistik  televizon  reportaj  deyish  mumkinmi?!  Bu  ko‘rsatuvlarning  deyarli  har  biri  o‘ziga  xos  film,  shunday 
filmki,  oldiga  oddiy  «hujjatli»  degan  sifatlashni  qo‘yish  nohaqlik.  Ularda  real  haqiqat  telekamera  orqali  badiiy 
haqiqatga  aylangani,  real  odamlar  badiiy  qiyofalar  darajasiga  ko‘tarilganini,  ko‘rsatuvni  olib  boruvchining  o‘zi 
qahramonlardan  biri  bo‘lib  xotiramizda  qolishi  bilan  ajralib  turadi.  Teleko‘rsatuv  muallifi,  telerejissyor,  tasvirchi 
mahorati  hamda  harakatdagi  kamera  imkoniyatlari  televidenieni  san‘at,  ta‘bir  joyiz  bo‘lsa,  «hujjatli  san‘at» 
sifatidagi o‘rnini belgilab beradi. 
                                                 
204
 Михалкович В.И., Стигнеев В.Т. Поетика фотографии. М., Искусство, 1989. С. 122. 

---

Albatta,  bu  –  televidenie  faqat  hujjatlilikka  tayanadi  degan  gap  emas.  Uning  imkoniyatlari  (agar  bu  san‘at 
kelajagini  ham  inobatga  olsak)  tasavvur  qilib  bo‘lmaydigan  darajada  keng.  Zero  televidenie  oilaviy  va  individual 
estetik idrok etiladigan san‘at turi, u bizning uydagi kinoteatirimiz, uydagi stirkimiz, uydagi  teatrimiz v.h. Ayniqsa, 
uning  kinodasturlari alohida ahamiyatga ega M., davomli teleseriallarni, deylik, uch oy  yoki  yil  mobaynida  qaysi 
kinoteatrda ko‘rishimiz mumkin? Kinoteatrlarda bunday imkoniyat yo‘q. Bundan tashqari telekamera hamma erda - 
quruqlikda ham, suv ostida ham, osmonda ham ishlay oladi, qo‘limiz, oyog‘imiz, nigohimiz etmaydigan joylardan 
badiiylik darajasiga ko‘tarilgan reallikni. bizga etkazib beradi. Biroq, buning uchun eshittirish muallifi yoki yolg‘iz 
teletasvirchi, Yu.Borev aytganidek, ham aktyor, ham jurnalist, ham rejissyorlik bo‘lib ishlash xususiyatlarini o‘zida 
mujassamlashtirishi, bir so‘z bilan aytganda, katta iste‘dod va bilimga. hozirjavoblik va o‘tkir nigohga ega bo‘lishi 
lozim.
205
        
Agar ta‘bir joyiz bo‘lsa, televidenieni «tashviqotchi san‘at» yoxud «estetik tashviqotchi» deyishimiz mumkin. 
Ekran orqali biz  sho‘rolar davrida oddiy «urf-odatlar» atamasi ostida qolib ketgan asl ma‘naviy qadriyatlarimizning 
qanday  qadrlanishi  zarurligini  anglab  etamiz.  M.,  o‘zbek  televideniesining  baxshilik  san‘atiga  bag‘ishlangan 
dasturlari ko‘pchilik tomoshabinlar uchun xalq og‘zaki ijodi an‘analaridan shunchaki bahramand bo‘lish emas, balki 
haqiqiy  san‘at  bayrami  sifatida  qabul  qilinadi  yoki  «Ming  bir  rivoyat»  kabi  «lahzalik»  ko‘rsatuvlardagi 
falsafiylikning  badiylik  bilan  uyg‘unlashib  ketishi  katta  tassurot  qoldiradi.  SHunday  qilib,  televidenie  san‘atlar 
ichida misli yo‘q qudratli tarbiya quroli. 
Biroq,  shuni  taassuf  bilan  ta‘kidlash  kerakki,  bu  qurol  «teskarisiga»  ishlashi,  ya‘ni  televidenie  xalqning 
estetik didini hamma vaqt yuksaltirishga emas, balki pasaytirishga, jo‘nlashtirishga ham xizmat qilishi mumkin. M., 
O‘zbek  milliy  televideniesidagi  (yuqoridagi  yutuqlarini  ta‘kidlagan  holda)  ba‘zi  bir  amallab  ishga  kirib  olgan 
saviyasi  past  jurnalistlarning  real  voqelikni  badiylashtirib  ko‘rsatish  o‘rniga  «o‘zini  ko‘rsatish»  uchun  urinishlari 
shular  jumlasidan.  Ayniqsa,  televideniedagi  estrada  qo‘shiqchiligi  saviyasining  pastligi  jihatidan  ajralib  turadi. 
Ekranda  Xudo  ovozdan  qisgan  (  barmoq  bilan  sanarli  iste‘dod  egalaridan  tashqari)  horijiy  qo‘shiqlar  musiqalarini 
o‘g‘irlab, kompyuter orqali  «ovoz  yasab»  mashhurlikka  intilayotgan  kimsalarni ko‘rib, hayratga  tushasan. Chunki  
ular  yoki  tushunib-tushmay,  yoki  surbetlarcha  o‘zlarini  «biz  san‘atkorlar»  deb  ataydilar  va  Nitstshe  aytganidek, 
o‘zining suvarak darajasidagi kichginagina «men»ini butun O‘zbekistonga yoyishga harakat qiladi. Ularning asosiy 
maqsadi  «televizorda  chiqib»,  shuhrat  qozonish  va  shu  orqali  to‘ylardagi  otarchiligiga  balandroq  narx  so‘rashdan 
iborat. Bundaylar haqida suhbatlaridan birida buyuk xonandamiz Muyassar Razzoqova «San‘atni to‘ydagi qistiriqqa 
sotadigan  kimsalardan  hazar  qilaman»,  degan  edi.  Afsuski,  televideniemiz  ana  shu  «suvarak-san‘atkorlar»ning 
ko‘payishiga xizmat qilayotgani bor gap. 
Televideniemizdagi  yana  bir  nojoyiz  narsa,  bu  –  klip  muammosi.  Klip,  bir  qaraganda,  texnikaviy  mo‘‘jiza, 
ammo  ikkinchi  tomondan,  san‘at  asarini  idrok  etishda  zararli  hodisa.  YA‘ni  klipda  rejissyor  o‘z  tasavvuridagi 
manzaralarni, (ba‘zan xonandaning taklifini ham) qo‘shiqqa ilova qiladi, ko‘p hollarda qo‘shiqning o‘zi emas, ana 
shu  «ilova»  tinglovchi-tomoshabin  diqqatini  tortib  ketadi.  Demak,  klipda  estetik  idrok  etishdagi  demokratiya 
yo‘qoladi,  rejissyor  o‘zining  tasavvurini  tinglovchi-tomoshabinga  «tiqishtiradi»  Afsuski,  ko‘pchilik  hozir 
ishlanayotgan  kliplar  ana  shunday  salbiy  tabiatga  ega.  Bundan  tashqari,  bizdagi  kliplarning  aksariyatini  o‘ta 
beodoblik  deb  atash  mumkin.  Gap  «go‘zal  ma‘shuqalar»ning  ba‘zan  salkam  yarim  yalang‘och  chiqishida  emas, 
balki  klipda  «buyuk  san‘atkor»ning  dang‘illama  hovli-joyi,  qimmatbaho  ashyolari,  avtomobili  v.h.  ko‘z-ko‘z 
qilinadi. Endi o‘ylab ko‘ring-chi, qishloqdagi qurbi bir mahallik issiq ovqatu non-choyga etadigan jo‘jabirday jon 
oilaning  boshlig‘i  bunday  klipni  ko‘rgandan  keyin  qanday  ahvolga  tushishi  mumkin?  Maqsad  qo‘shiqmi  yoki 
kimlarnidir o‘ksitishmi? 
Xullas,  televideniening  buyuk  qudratidan,  qay  tarzda  foydalana  bilish  nihoyatda  muhim  masala.  Uni 
ko‘pyoqlama, miqyosli san‘at turi va estetik tarbiya maktabi darajasiga ko‘tarishi ham televidenie hodimlariga, ham 
biz – tomoshabinlarga bog‘liq. 
Endi  ikki  og‘ir  so‘z  ―ommaviy  madaniyat‖  haqida.  Uning  kelib  chiqishi,  ta‘siri,  tahdidi  borasida  mazkur 
anjuman  ishtirokchilarining  barchasi  habardor,  desam  Yanglishmagan  bo‘laman.  Lekin,  bir  narsaga  g‘oyatda 
tahdidli, u ham bo‘lsa, ommaviy madaniyat insonni ―qiyofasiz‖ oqimning bir qismiga aylantirib qo‘yishidadir.  
Bu  illat  aksariyat  hollarda  haqiqat,  go‘zallik,  ezgulik  singari  muqaddas  tushunchalarni  umumiste‘molchilik 
ehtiyoji  bilan  bog‘lab,  iste‘mol  va  tovar  sifatida  xaridorgir  bo‘lishiga  qaratilgan  maqsadni  targ‘ib  qiladi.  Bu  esa 
pirovardida  ―bozor  adabiyoti‖,  ―bozot  san‘ati‖  degan  ma‘naviyatga  tahdid  soluvchi  hodisalarning  ―gullab-
yashnashi‖uchun  imkon  yaratadi.  Bugun  turli  arzonbaho  ishqiy  yoki  detektiv  sarguzashtlarning  bozori  chaqqon. 
Didsiz, saviyasiz, ―millati‖ning tayini yo‘q ―badiiy‖filmlar ham ko‘payib ketgan. ―Bozor san‘ati‖deganda, birinchi 
navbatda, ana shunaqa filmlar  va bayram sahnalarida qarsillatib aytiladigan yangroq ashulalar esga tushadi 
XXI  asr  ommaviy  madaniyati  zamonaviy  qiyofada  go‘yo  rivojlangan  madaniy  dunyoga  integratsiyalashish 
niqoblariostida  namoyon  bo‘lmoqda.  Bu  niqoblar  ostidagi  salbiy  holatlar  va  ular  shakllantirish  mumkin  bo‘lgan 
illatlar bilan umuminsoniy qadriyatlar orasidagi keskin tafovutni anglay bilish zamon talabidir.