O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

O‟z-o‟zidan tashkillashuv – materiyaning atributi Hozirgi ilmiy tasavvurlar har qanday jonli organizmni 
ochiq tipdagi o‘z-o‘zini tashkil etuvchi, ya‘ni atrof muhit bilan moddalar, energiya va axborot almashinuvini amalga 
oshiruvchi sistema sifatida tavsiflash imkonini beradi. Jonli narsalarning yana bir o‘ziga xos belgisi shundaki, ular 
ko‘payish qobiliyatiga egadir. Barcha jonsiz narsalardan farqli o‘laroq, faqat jonli organizmlargina o‘ziga o‘xshash 
organizmlarni  yaratishi,  sirtdan  o‘sish  va  hayotni  quvvatlash  uchun  zarur  moddalarni  olib,  o‘z  faoliyati 
chiqindilarini atrof muhitga chiqarib, o‘sishi, rivojlanishi mumkin. Boshqacha aytganda, jonli organizmlar borlig‘i 
funktsionaldir,  u  jarayon  sifatida  yuz  beradi,  ya‘ni  muayyan  jonli  narsa  mavjud  bo‘ladi  yoki,  ta‘bir  joiz  bo‘lsa,  u 
faoliyat  ko‘rsatayotgani  uchun  ham  unda  hayot  mavjud  bo‘ladi.  Bundan  tashqari,  jonli  organizmlar  mavjudligi 
uchun  tegishli  va  mutlaqo  muayyan  fizik  va  kimyoviy  muhit  talab  etiladi,  zero  ularning  hayot  faoliyati  faqat 
muayyan sharoitda: joiz tem‘eratura, havo, namlik, oziq va shu kabilar mavjud bo‘lgan holda yuz berishi mumkin.  
                                                 
37
 Аристотел // Всемирная энсиклопедия. Философия.  -М.: Современний литератор. 2001.-С.69 
38
 Қаранг: Вестник Российского университета дружбы народов. Сериа «Философиа». 2006. №1(11). –С. 46.  

---

Qayd etilgan omillar aniq va ularni tekshirish mumkin bo‘lsa-da, jonli va jonsiz narsalar o‘rtasida uzil-kesil 
chegara  o‘tkazish  oson  ish  emas.  Masalan,  virusli  zarralar  jonli  organizm  hujayralaridan  tashqarida  moddalar 
almashinuvini amalga oshirmaydi, ko‘paymaydi va h.k. Bu ayrim olimlar ularni jonli narsalar qatoriga, ayrimlarning 
esa – jonsiz narsalar dunyosiga kiritishiga asos bo‘ladi.  CHuqurlikda  muzlatilgan taqdirda quritilgan urug‘lar  yoki 
o‘ta  sodda  organizmlarda  ham  yashash  jarayonlari  nomuayyan  vaqtga  to‘xtaydi,  ammo  ular  avvalgi  (normal) 
sharoitga qaytarilgach, mazkur jarayonlar tiklanadi. 
Fan rivojlanishi bilan sabab-oqibat aloqalarining statistik qonuniyatlari va ehtimoliy tabiati haqidagi tasavvur 
yuzaga  keladi.  Murakkab  sistemalarning o‘z-o‘zini tashkil  etishi  haqidagi  fan  –  sinergetika  determinizm talqiniga 
ma‘lum aniqliklar kiritdi. Bir qator ilmiy dalillar olimlar har qanday tabiiy hodisalar stoxastik xususiyatga ega  va 
muayyan noaniqlik sharoitida yuz beradi, degan xulosa chiqarishiga olib keldi. Murakkab sistemalar uchun, odatda, 
rivojlanishning  bir  necha  muqobil  yo‘llari  mavjud  bo‘ladi.  Sinergetika  sabab-oqibat  aloqalari  nomutanosib 
sistemalarda  namoyon  bo‘lishining  o‘ziga  xos  xususiyatlarini  ochib  beradi.  Bu  sistemalarning  rivojlanishi  ko‘p 
variantlidir. Bunda evolutsiyaning har qanday turi emas, balki yo‘llarning muayyan doirasi mavjud bo‘lishi mumkin. 
Rivojlanishda  kutilmagan  burilishlar  yuz  berish  ehtimoli  mavjud,  chunki  u  tasodifiy  aloqalar  orqali  sodir bo‘ladi. 
Nomutanosib  sistemalar  tashqi  omillarga  o‘ta  ta‘sirchandir.  SHu  bois  intensivlik  darajasiga  ko‘ra  ahamiyatsiz 
bo‘lgan ta‘sirlar ham kutilmagan natijalarga olib keladigan shikastli oqibatlar sababi bo‘lishi mumkin.