O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

Relyatsion (lot. relativus – nisbiy) yo’nalish makon va vaqtni mustaqil mohiyatlar sifatida emas, balki real 
dunyo  ob’ektlari  va  jarayonlari  o’rtasidagi  alohida  munosabatlar  sifatida  tushunish  bilan  bog’lanadi.  «Vaqt 
nima?»,  degan  savolga  javob  berar  ekan,  Aristotel  shunday  mulohaza  yuritadi:  harakatda  ham,  vaqtda  ham  doim 
muayyan  «oldin»  va  undan  farq  qiluvchi  «keyin»  mavjud.  Aynan  harakat  tufayli  biz  har  xil,  o‘zaro  mos 
kelmaydigan  «hozir»ni  farqlaymiz.  Vaqt  shu  «hozir»ning  ketma-ketligi,  ularning  almashuvi,  sanog‘i,  hisobi, 
                                                 
36
 Гегел Г. Наука логика. -М.:  Наука, 1994. –С.161 

---

«oldingi  va  keyingiga  bog‘langan  harakatlar  soni»dir
37
.  Aristotelda  makon  harakatsiz  yulduzlar  sohasi  bilan 
cheklangan, ularning ortida – makon va vaqtdan tashqarida yotuvchi va hamma narsani harakatga keltiruvchi boqiy, 
harakatsiz, ilohiy osmon joylashgan.  
Mazkur nuqtayi nazardan ko‘rsatilgan munosabatlar doirasidan tashqarida makon va vaqt mavjud bo‘lmaydi. 
Bu yo‘nalishning atoqli namoyandasi G.Leybnits (1646-1716) hisoblanadi.  
Makon  va  vaqt  talqinidagi  bu  ikki  tendentsiya,  ya‘ni  makon  va  vaqt  borliqning  mustaqil,  ob‘ektiv  hamda 
moddiy  mazmunga  bog‘liq  bo‘lmagan  asoslari  sifatida  yoki  harakatlanuvchi  materiyaning  ajralmas  qismi  sifatida 
talqin  qilish  keyinchalik  o‘z  rivojini  to‘di.  Birinchi  substantsional  kontseptsiya  ayrim  o‘zgarishlar  bilan  yigirma 
asrdan ko‘proq davr amal qildi. Nyutonning materiya joylashadigan harakatsiz, uzluksiz va bir xil uch o‘lchovli joy 
sifatidagi  makon  to‘g‘risidagi  fikri  o‘z  mohiyatiga  ko‘ra,  Demokritning  makon  haqidagi  g‘oyalari  bilan  bir  edi. 
Nyuton  kontseptsiyasiga  ko‘ra,  makon  absolyut  bo‘lib,  cheksiz  ko‘lamga  ega.  SHuning  uchun  u  o‘zida  barcha 
materiyani sig‘dira oladi va turli jarayonlarga bog‘liq emas. Ushbu kontseptsiyaga ko‘ra, vaqt ham absolyut bo‘lib, 
turli  o‘zgarishlarga  bog‘liq  bo‘lmagan  holda  kechadigan  teng  davriylikdir.  Unda  barcha  narsalar  paydova  yo‘q 
bo‘lib  turadi.  Muxtasar  qilib  aytganda,  Nyuton  makon  va  vaqt  bir-biridan  ajralgan  va  materiya  bilan  harakatga 
bog‘liq bo‘lmagan mustaqil narsa, deb tushungan.