O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

Ijtimoiy  makon  va  ijtimoiy  vaqtda  tarix    vaqti    va    davr    ruhining    mutanosibligi.  Makon  va  vaqt 
munosabatlarining  yanada  murakkabroq  manzarasi  ijtimoiy  tuzilmalarda  kuzatiladi.  Bu  insonning  dunyoga 
munosabati  bilan  belgilangan,  inson  faoliyati  va  amaliyotining  o‘ziga  xos  xususiyatlariga  tarixiy  bog‘liq  bo‘lgan 
ijtimoiy makon to‘g‘risida so‘z yuritish o‘rinli bo‘ladi. U alohida insoniy ma‘no kasb etadi va biosfera, sayyora va 
koinot  darajasidan  bir  vaqtda  o‘rin  oladi,  shu  bilan  birga  inson  yaratgan  infratuzilma,  o‘zlashtirilgan  hududlar, 
foydalanilayotgan  suv  va  fazo  okeanlari,  jamuljam  holda  inson  yashaydigan  makonga  aylangan  koinot  kengliklari 
ko‘rinishida ulardan ajralib turadi. Bunda ko‘lamli strukturalar o‘z holicha, xatolik tarzda vujudga kelmaydi, balki 
jamiyat  evolutsiyasi  ob‘ektiv  jarayonlarining  mahsuli  hisoblanadi  va  muayyan  xalqlarning  turmushi  va 
madaniyatini, ularning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish darajasini, ma‘lum vaqt ruhini o‘zida aks ettiradi. Bularning 
barchasi  pirovardida  «ikkilamchi  tabiat»ni  tashkil  etadigan  tegishli  arxitektura,  o‘zgartirilgan  landshaft  va  shu 
kabilarda o‘z aksini to‘adi.  
Ijtimoiy vaqt ham o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lib, u, biologik va ‗lanetar-kosmik vaqtdan farqli o‘laroq, 
notekis  oqadi.  Insoniyat  shakllanish  jarayonining  dastlabki  bosqichida  boshlangan  ijtimoiy  vaqt  keyingi  davrlarda 
deyarli o‘zgarishsiz kechdi va fan-texnika taraqqiyotining ilk alomatlari paydobo‘lishi bilan, XVII-XVIII asrlardan 
e‘tiboran jadalroq sur‘at kasb eta boshladi. XX asrda yuz bergan fan-texnika inqilobi ijtimoiy makonni keng qamrab 
oldi va ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning rivojlanishiga alohida tus berib, vaqt harakatini misli ko‘rilmagan darajada 
jadallashtirdi.  Yer  kurrasi  «kichrayib»,  insoniyat  uchun  tor  bo‘lib  qoldi,  uning  bir  chetidan  narigi  chetiga  o‘tish 
endilikda soatlar bilan (Oy, Mars, Venera va boshqa kosmik jismlarga uchish tezligi va vaqtini hisobga olmaganda) 
o‘lchanmoqdaki, XX asrda buni hatto tasavvur qilish ham mumkin emas edi.  
Ijtimoiy vaqtda muayyan odamlar, ijtimoiy jamoalar, ayrim hamjamiyatlar, millatlar, davlatlar va pirovard  
natijada  butun  insoniyat  borlig‘ining  vaqt  ko‘rsatkichlarini  farqlab,  ijtimoiy  vaqt  strukturasining  murakkabligi 
to‘g‘risida ham so‘z yuritish mumkin. Ulardan har birining yashash vaqti va sur‘ati har xil bo‘lib, o‘z xususiyatiga 
ega. Aslini olganda, turli mamlakatlar va xalqlar jamuljam holda butun insoniyatni ifoda etsa-da, amalda turli tarixiy 
davrlarda:  kimdir  o‘tmishda,  kimdir  hozirgi  davrda,  kimdir  esa  kelajakda  yashaydi.  Bunga,  xususan,  amerikalik 
taniqli futurolog E.Toffler e‘tiborni qaratadi. Uning fikricha, «Er aholisining 70% o‘tmishda (turli o‘tmishda), 25% - 
hozirgi davrda, 3% - kelajakda yashaydi, qolganlar esa marginallar bo‘lib, ular har qanday vaqtdan tashqaridadir»
38
.  
Hozir «Ijtimoiy vaqt mavjudmi» degan masala bahsli emas. Muammo uning mazmunida qanday ustuvorliklar 
va  konstantalar  mavjudligida.  Ijtimoiy  vaqt  individ  vaqti  va  avlod  vaqtiga  bo‘linadi.  U  kishilik  jamiyatining 
o‘zgaruvchan informatsion sig‘imiga bog‘liq. Falsafiy adabiyotlarda vaqt jarayonlariga makon xossalarining kirishi, 
ya‘ni  ijtimoiy  vaqt  uzunligi  –  hayot  sikllari  bosqichlarining  ketma-ketligi  sifatida,  kengligi  –  faoliyat  turlarining 
miqdoriy rang-barangligi sifatida, chuqurligi – individning o‘zi ishtirok etayotgan faoliyat turlaridagi faollik darajasi 
sifatida ko‘rsatilishi bilan bog‘liq fikrlarga ham duch kelish mumkin. Makon va vaqt aloqasi hamma joyda har xil 
bo‘lgan «mahalliy vaqt» tushunchasida yorqin namoyon bo‘ladi.