O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

Almashtirishga misol: 
 A.Hamma shifokorlar oliy ma‘lumotlidir. 
  I. Ba‘zi oliy ma‘lumotlilar shifokorlardir. 
Demak, almashtirish usuli qo‘llanilganda  mulohazadagi sub‘ekt va predikat hajmi aniqlanadi va shu asosda 
mulohazadagi  terminlarning  o‘rni  almashtirilib,  xulosa  chiqariladi.  Bu  usul,  ayniqsa,  tushunchaga  berilgan 
ta‘riflarning to‘g‘riligini aniqlashda muhim ahamiyatga ega. 
III. Predikatga qarama-qarshi qo‘yish (lot.– contrapositio) bevosita xulosa chiqarishning mantiqiy usullaridan 
biri  bo‘lib,  bu  usul  qo‘llanilganda  berilgan  mulohaza  avval  aylantiriladi,  so‘ngra  almashtiriladi.  Natijada  hosil 
qilingan  mulohazaning  (xulosaning)  sub‘ekti  asos  mulohaza  predikatiga  zid,  predikati  esa  uning  sub‘ektiga  mos 
bo‘ladi: 
S
P
P
S


 
Bunda, xulosada S ning inkor shaklida bo‘lishi xulosa bog‘lovchisining inkor etilishi natijasidir. Predikatga 
qarama-qarshi qo‘yishda A-E ga, Ye-I ga, 0-I ga o‘zgaradi. 
Turli mulohazalardan bu usul vositasida xulosa chiqarish quyidagi shaklda ko‘rsatilgan: 
 
 
Xulosa asosi 
Xulosa 
1 
A 
Hamma S-P 
Hech bir R emas S emas 
2 
E 
Hech bir S - P emas 
Ba‘zi R emas S dir 
3 
O 
Ba‘zi S - P emas 
Ba‘zi R emas S dir 
Masalan: 
1. A. Hamma  musulmonlar  Islom  diniga  e‘tiqod  qiladilar.Islom  diniga  e‘tiqod  qilmaydiganlar  musulmon 
emas. 
Juz‘iy  tasdiq  (I)  mulohazadan  predikatga  qarama-qarshi  qo‘yish  usuli  bilan  xulosa  chiqarib  bo‘lmaydi. 
CHunki, «Ba‘zi S-P mulohazani aylantirsak «Ba‘zi S-P mas emas», ya‘ni juz‘iy inkor hukm kelib chiqadi. Undan 
almashtirish orqali xulosa chiqarib bo‘lmaydi. 
IV. Mantiqiy kvadrat orqali xulosa chiqarish. 
Bunda  oddiy  qat‘iy  mulohazalarning  o‘zaro  munosabatlarini  (qarang:  mantiqiy  kvadrat)  e‘tiborga  olgan 
holda,  mulohazalardan birining chin  yoki xatoligi haqida  xulosa  chiqariladi.  Bu  xulosalar  mulohazalar o‘rtasidagi 
zidlik,  qarama-qarshilik,  qisman  moslik  va  bo‘ysunish  munosabatlariga  asoslanadi.Bu  munosabatlarning  taxliliga 
ko‘ra xulosa chin bo‘lgan quyidagi holatlarni ko‘rsatish mumkin. 
1.Asos mulohaza va xulosa chin bo‘lgan : A→I, Ye→0. 
2.Asos mulohaza xato va xulosa chin bo‘lgan:I→O, O→I 
Masalan: A. Hamma mustaqil davlatlar BMT ga a‘zo. 
I.Ba‘zi mustaqil davlatlar BMT ga a‘zo. 
Bevosita  xulosa  chiqarish  usullari  bilishda  mavjud  fikrni  aniqlab  olishga,  uning  mohiyatini  to‘g‘ri 
tushunishga,  shuningdek,  bir  fikrni  turli  xil  ko‘rinishda  bayon  qilishga,  Yangi  bilimlar  hosil  qilishga  imkoniyat 
beradi. 
Oddiy qat‘iy sillogizm 
Deduktiv  xulosa  chiqarish  aslida  sillogizm  shaklida  bo‘ladi.  Sillogizm  qo‘shib  hisoblash,  degan  ma‘noni 
beradi.  Bu  munosabatlarning  taxliliga  ko‘ra  i  anglatadi.  Bu  termindan  mantiqda,  odatda,  deduktiv  xulosa 
chiqarishning  ko‘proq  ishlatiladigan  turi  hisoblangan  oddiy  qat‘iy  sillogizmni  ifoda  qilish  uchun  foydalaniladi. 
Sillogizm  xulosa  chiqarishning  shunday  shakliki,  unda  o‘zaro  mantiqiy  bog‘langan  ikki  qat‘iy  mulohazadan 
uchinchi  –  Yangi  qat‘iy  mulohaza  zaruriy  tarzda  kelib  chiqadi.  Bunda  dastlabki  mulohazalardan  biri,  albatta,  yo 
umumiy  tasdiq,  yoki  umumiy  inkor  mulohaza  bo‘ladi.  Hosil  qilingan  Yangi  mulohaza  dastlabki  mulohazalardan 
umumiyroq  bo‘lmaydi.  SHunga  ko‘ra  sillogizmni  umumiylikka  asoslangan  xulosa  chiqarish,  deb  atasa  bo‘ladi. 
Masalan, quyidagi mulohazalar berilgan bo‘lsin: 
Hech bir xasis saxiy emas. 
Ba‘zi boylar xasisdir. 
Bu  mulohazalardan  zaruriy  ravishda  –  «Ba‘zi  boylar  saxiy  emas»,  degan  uchinchi  mulohaza  kelib  chiqadi. 
Sillogizmning tarkibi oddiy qat‘iy mulohazalardan tashkil topgani uchun u oddiy qat‘iy sillogizm deyiladi. 

---

Sillogizmning tarkibi xulosa asoslari (praemissae) va xulosa (conslusio)dan tashkil topgan. Xulosa asoslari va 
xulosadagi  tushunchalar  terminlar  deb  ataladi.  Xulosaning  mantiqiy  egasi –  S  –  kichik  termin  (terminus  minor), 
mantiqiy  kesimi  –  R  –  katta  termin  (terminus  major),  deb  ataladi.  Xulosa  asoslari  uchun  umumiy  bo‘lgan,  lekin 
xulosada uchramaydigan tushuncha – M – (terminus medius) o‘rta termin deb ataladi. Asoslarda katta terminni o‘z 
ichiga olgan mulohaza katta asos, kichik terminni o‘z ichiga olgan mulohaza kichik asos deb ataladi. 
S – kichik termin; 
M – o‘rta termin; 
R – katta termin. 
 
 
 
O‘rta termin katta va kichik terminni bog‘lovchi mantiqiy element hisoblanadi.