|
Qoldiqlar metodi. Bu metod tatbiq etiladigan ob‘ekt murakkab hodisadan iborat bo‘lib, bittasidan boshqa
qismlarining sabablari aniq bo‘lganda, ana shu qolgan qismni vujudga keltiruvchi sababni topish maqsadida
qo‘llaniladi. Uning muhokama yuritish jarayonida amal qilish shakli quyidagicha:
Holl
ar
Hodisa vujudga kelishdan avval mavjud bo‘lgan holatlar
Hodisalar
1
AV
xy
2
AVS
xyz
Ehtimol, S holat z ning sababidir.
Qoldiqlar metodini qo‘llash natijasida geliy, rubidiy kabi kimyoviy elementlar, Neptun planetasi topilgan va
boshqa turli sohaga oid ko‘p hodisalar aniqlangan.
Bu metodni qo‘llaganda muhokama yuritish jarayonining qanday kechishini Neptun planetasining kashf
etilishi misolida ko‘rib chiqamiz. Uran planetasining harakatini kuzatar ekanlar, olimlar uning hisoblab chiqilgandan
ko‘proq miqdorda og‘ishgan orbita bo‘ylab harakat qilishini qayd etganlar. Ma‘lumki, planetaning og‘ishish
miqdorining bir qismi unga shu paytgacha ma‘lum bo‘lgan planetalarning ta‘sir o‘tkazishi bilan bog‘liq. Qolgan
qismining esa boshqa bir kuch ta‘sirida bo‘layotganini bu yerda tushunib olish qiyin emas. Olimlar, shu paytgacha
noma‘lum planeta mavjud bo‘lib, ana shuning ta‘sirida Uran planetasining og‘ishish miqdori ko‘payayotgan bo‘lsa
kerak, degan taxminiy fikr bildirishgan. Oradan ma‘lum bir vaqt o‘tgandan keyin Levere hisoblash yo‘li bilan Yangi
planetaning – Neptunning joylashishini aytib beradi. Nihoyat, I. Galle 1846 yili Yangi qurilgan teleskop yordamida
uni osmon sferasidan topadi.
Agar Uran planetasiga ta‘sir etuvchi planetalarni A, V, S lar, Uran planetasining umumiy og‘ishish miqdorini
tashkil etuvchi qismlarini a, v, s, d bilan belgilagan holda, og‘ishishning a miqdorini — A planetasi, v miqdorini —
V planetasi, s miqdorini – S planetasi ta‘siri bilan bog‘lasak, unda d miqdori «Qandaydir noma‘lum X planetasi
mavjud bo‘lib, ana shuning ta‘sirida vujudga kelsa kerak», degan xulosani hosil qiluvchi muhokamaning amalga
oshayotganini ko‘ramiz.
Uning formulasi quyidagicha bo‘ladi:
A, V, S lar a, v, s, d larni keltirib chiqaradi.
A a ni keltirib chiqaradi.
V v ni keltirib chiqaradi.
S s ni keltirib chiqaradi.
Ehtimol, qandaydir X mavjud bo‘lib, u d ni keltirib chiqarayotgan bo‘lsa kerak.
Demak, qoldiqlar metodi mohiyatini shunday ifodalash mumkin: agar o‘rganilayotgan murakkab hodisani
tashkil etuvchi hodisaning (yoki hodisa qismining) bitta holatdan boshqa holatlar bilan aloqasi zaruriy tavsifga ega
bo‘lmasa, ana shu qoldiq holat mazkur hodisaning (hodisa qismining) sababi bo‘lishi mumkin.
Ilmiy indukstiyaning boshqa metodlari singari qoldiqlar metodi ham ehtimoliy bilim olish vositasi
hisoblanadi.
SHunday qilib, sababiy aloqadorlikni aniqlashning biz ko‘rib chiqqan induktiv metodlari o‘z mantiqiy
tarkibiga ko‘ra yetarli darajadagi murakkab muhokama yuritish usullari bo‘lib, ularda induktiv umumlashtirish
deduktiv xulosa chiqarish ishtirokida amalga oshadi. Xususan, dedukstiya tasodifiy holatlarni muhokama
jarayonidan chiqarib tashlash (eliminastiya qilish) yo‘li bilan (ayiruvchi-qat‘iy sillogizmning tollendo ponens
modusi asosida) induktiv umumlashtirish yo‘nalishini belgilashga, uning xulosasining asoslanganlik, ishonchlilik
darajasining ortishiga hizmat qiladi.
Statistik umumlashtirish
U to‘liqsiz indukstiyaning alohida bir turi bo‘lib, ilmiy indukstiya singari, xulosa chiqarishda eliminastiya
qilish usuliga, ya‘ni keraksiz holatlarni muhokamadan chiqarib tashlash yo‘li bilan kerakli holatlarni ajratib olishga
asoslanadi. U ommaviy tusga ega, keng ko‘lamda sodir bo‘ladigan hodisalarni o‘rganishda qo‘llaniladi. Masalan, u
iqtisodiy rivojlanish ko‘rsatkichlarini o‘rganish, tug‘ilish va o‘lish haqidagi ma‘lumotlarni to‘plash, tahlil qilish va
shu kabi hollarda muvaffaqiyatli qo‘llaniladi.
Ommaviy tusdagi hodisalarni o‘rganish tasodifiy belgilar, ularning mavjud hodisalarda takrorlanishi,
ko‘lamini aniqlashga yordam beradi va shu tariqa sababiy aloqalarni o‘rnatishni osonlashtiradi.
Statistik umumlashtirish ko‘proq ommaviy tusdagi hodisalarning miqdoriga tegishli ma‘lumotlarni to‘plash
va tahlil qilish, umumlashtirish bilan bog‘liq. Bunday miqdoriy ma‘lumotlar hodisalar taraqqiyotining nisbatan
turg‘un tendenstiyalarini o‘zida ifoda qilgani holda, ularning taraqqiyot yo‘nalishlarini belgilashga, strategik va
taktik ahamiyatga molik vazifalarni hal etishni tashkil qilishga yordam beradi. Masalan, u aholiga xizmat ko‘rsatish,
turli xil kasalliklarning tarqalishi, qonunbuzarlik kabi hodisalarning oldini olish maqsadida profilaktika ishlarini
amalga oshirishga imkon beradi.
Ommaviy tusdagi hodisalar haqida ularni yoppasiga qarab chiqish yo‘li bilan emas, balki ayrimlarini tanlab
olib o‘rganish asosida, ularga xos bo‘lgan turg‘un belgilar, aloqalar, qonuniyatlarni mantiqan butun sinfga ko‘chirish
orqali xulosalar hosil qilinadi. Xulosa chiqarish bunda statistik umumlashtirish tarzida sodir bo‘ladi.
Statistik umumlashtirish – to‘liqsiz indukstiya bo‘yicha xulosa chiqarishdan iborat bo‘lib, unda asoslarda
o‘rganilayotgan hodisalar guruhida — namunada muayyan belgining chastotasi haqidagi miqdoriy axborot xulosada
shu jinsdagi hodisalarning butun sinfiga ko‘chiriladi.
Statistik umumlashtirishda asosda qayd etilgan miqdoriy ma‘lumot o‘z ichiga quyidagilarni oladi: 1)
ommaviy tusdagi hodisalarning o‘rganilayotgan guruhi (namuna)ni tashkil etuvchi hollarning umumiy soni; 2)
tadqiqotchini qiziqtirayotgan belgining takrorlanayotgan hollari soni; 3) shu belgining paydo bo‘lish chastotasi.
Statistik umumlashtirishning amalga oshish shaklini qurish uchun quyidagi shartli belgilardan foydalanamiz:
S – tadqiq etilayotgan hodisalar guruhi yoki namuna; R – tadqiqotchini qiziqtirayotgan belgi; n – kuzatilayotgan
hollarning (namuna elementlarining) umumiy soni; m-r belgisi xos bo‘lgan hodisalar (hollar) soni; f (p) – r
belgisining chastotasi; K – populyastiya, ya‘ni ommaviy tusdagi hodisalarning butun sinfi (belgi chastotasi
yoyiladigan hodisalar sinfi).
S – namunada r belgisining paydo bo‘lishi chastotasi
Do'stlaringiz bilan baham: |
