O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

Jadidchilikdan keyingi davrlar o‟zbek estetikasi 
Sho‘rolar davri 1917 yil oktyabrda (7 noyabrda) bolsheviklar tomonidan amalga oshirilgan davlat to‘ntarishi 
natijasida  sobiq  chor  Rossiyasi  hududida  «proletar  diktaturasi»  nomi  ostida  totalitar  tuzum  o‘rnatildi.  Aldov  va 
firibgarlik bilan hokimiyatni qo‘lga olgan V.I.Lenin rahbarligidagi beshafqat kimsalar, o‘zlarini xalq tarafdori qilib 
ko‘rsatib, kimki qarshi tursa,  hatto o‘zlariga qo‘shilmagan  betaraflarni  ham qatag‘on qilishga kirishdilar. Lenin va 
uning  korchalonlari  maqsadini  «Novaya  jizn»  gazetasining  hammuassisi,  buyuk  rus  yozuvchisi,  ulug‘  insonparvar 
Maksim  Gorkiy  «Bemavrid  mulohazalar»  falsafiy-publististik  maqolalar  turkumida  fosh  etib  tashladi.  Gazetaning 
1917 yil 7 (20) noyabr, 74-sonidayoq «Demokratiya borasida» degan maqolasida u shunday deb yozgan edi: 
«Lenin,  Trostkiy  va  ularga  ergashgan  kimsalar  allaqachon  hukmdorlikning  chirkin  og‘usi  bilan 
zaharlanganlar, so‘z erkinligi, shaxs erkinligi va barcha huquqlar tantanasi uchun kurashgan demokratiyaga nisbatan 
ulardagi  sharmandalarcha  munosabat  shundan  shohidlik  beradi...Bu  yo‘lda  Lenin  va  uning  tarafdorlari  Peterburg 
                                                 

 Fitrat. Adabiyot qoidalari. T., o‘qituvchi, 1995, 20-b. 

 o‘sha manba, 21-b. 

 o‘sha manba, 141-b. 

---

ostonalaridagi odamkushlik, Moskvani xarobaga aylantirish, so‘z erkinligini yo‘qotish, bema‘ni hibslar singari Pleve 
va Stolipinlar qilgan qabihliklarga o‘xshash barcha jinoyatlarni amalga oshirish mumkin deb hisoblaydilar»

. 
«Ishchilar  diqqatiga»  degan  maqolasida  esa  (  «Novaya  jizn»,  1917  yil  10  (23)  noyabr,  77-son)  Gorkiy 
bolsheviklar boshlagan qatag‘onlarning asl sabablarini ochib beradi:  
«...Lenin  va  Trostkiy  taqiqlar  bilan  kelishmaganlarning  hammasini  ochlik  va  qirg‘in  bilan  qo‘rqitib,  bu 
«dohiylar»  mamlakatdagi  eng  sara  kuchlar  ne-ne  qiyinchiliklarni  boshdan  kechirib,  uzoq  vaqt  qarshi  kurashgan 
hukmdorlik zulmini oqlamoqdalar. o‘zlarini sostializmning napoleonlari deb bilgan leninchilar, har hunarga tushib, 
Rossiyani xarob qilishni oxiriga etkazmoqdalar – rus xalqi hali buning uchun daryo-daryo qon bilan xun to‘laydi. 
Leninning  o‘zi,  shaksiz,  istisnoli  darajadagi  qudratli  kishi...  ayni  paytda  u  «dohiylik»ning  barcha 
xususiyatlariga, shuningdek, bu rol uchun zarur bo‘lgan axloqsizlikka va omma hayotiga haqiqiy boyvachchalarcha 
beshafqat munosabat qila bilish qobiliyatiga ega»

. 
Biz  Sho‘rolar  o‘rnatgan  totalitar  tuzum  mohiyatini,  eng  buyuk  yovuz  insonlar  –  Lenin  va  Stalin  o‘rnatgan 
YOvuzlik  saltanatining  ijtimoiy  mohiyatini  tahlil  qilib  o‘tirmaslik  uchun  Gorkiydan  kattaroq  ko‘chirma  keltirib 
qo‘ya  qoldik.  Ma‘lumki,  Gorkiy  keyinchalik  Stalin  tomonidan  zaharlab  o‘ldirildi,  buyuk  shoir  Mayakovskiy  esa 
o‘zini  otib  tashladi.  Bu  hodisalar  totalitar  tuzum  uchun  nihoyatda  qo‘l  keldi:  Gorkiy  va  Mayakovskiy  sovet 
adabiyotining (kengroq ma‘noda san‘atining, asoschilari deb e‘lon qilindi va SHo‘rolar Ittifoqi hududida sostialistik 
realizm deb atalgan soxta metod – asar yaratish uslubi yagona, hamma san‘at turlari uchun majburiy uslub sifatida 
qonunlashtirildi. Sostialistik realizm metodi ijod erkinligi, fikr va so‘z erkinligini mohiyatan inkor etadigan hamda 
san‘atni  rus  ulug‘davlatchilik  shovinizmiga  asoslangan  sinfiylik  va  partiyaviylik  degan,  insoniylikka, 
insonparvarlikka qarshi mafkuraviy quyushqondan iborat edi. Bunga ko‘nmagan ijodkorlar otib tashlandi, qamaldi, 
surgun qilindi, Ittifoq hududidan chiqarib yuborildi. Jahonni hayratga solgan XIX asr oxiri XX asr boshlaridagi rus 
san‘ati tom ma‘noda inqirozga uchradi. Milliy respublikalar san‘atida esa har bir asarda Lenin va Stalin madh etilar, 
albatta  boshqa  millatlarga  «aql  o‘rgatib  turadigan»,  «ulug‘  og‘a»  –  rus  kishisi  ishtirok  etishi  shart  edi.  Barcha 
respublikalarda  milliy  uyg‘onishga  xizmat  qilgan  oqimlar  qatag‘on  qilinganidek,  o‘zbekistonda  ham  jadidchilik 
«tag-tugi bilan qo‘porib tashlandi». 
Shunday  qilib,  XX  asrning  30-yillariga  kelib,  falsafiy  tafakkur,  shu  jumladan  estetik  tafakkur  ravnaqdan 
to‘xtadi,  aksincha  tanazzulga  qarab  yo‘l  tutdi.  Estetika  falsafiylikdan  ko‘ra,  targ‘ibotchilik  bilan  shug‘ullandi, 
mafkuraviy,  soxta  fanga  aylandi.  Yangi  nazariy  fikrlar  o‘rtaga  deyarli  tashlanmadi.  Umumjahoniy  estetik 
nazariyalarning hammasiga «reakstion burjua estetikasi» degan yorliq yopishtirilib, ulardan foydalanish ta‘qiqlandi, 
faqat  «tanqidiy  yondashib»,  ularni  inkor  etish  lozim  edi.  Estetik  tafakkur  tarixi  ham  xuddi  shunday  «tanqidiy 
o‘rganildi».  Natijada  umumbashariy  estetik  qadriyatlar,  mumtoz  estetik  tafakkur  namunalari  buzib  talqin  qilindi. 
Umumjahon  estetikasida  tamoyilga  aylangan  olimona  xolislik  –  «kosmopolitizm»,    milliy  estetik  qadriyatlarga 
e‘tibor  –  «millatchilik»  tamg‘alari  ostida  «yot  qarashlar»  deb  e‘lon  etildi,  bunday  asarlar  mualliflari  qatag‘onga 
uchradi.  «Markscha-lenincha  estetika»  degan  soxta  fan  o‘ylab  topildi,  Leninning  «Partiya  tashkiloti  va  partiya 
adabiyoti»  degan  o‘ta  ketgan  reakstion,  so‘z  erkinligi  va  fikr  erkinligini  taqiqlaydigan,  ommaviy  axborot 
vositalaridagi  erkinlikni  yo‘qqa  chiqaradigan  publististik  maqolasi  («dohiy  merosida»  estetikaga  oid  hech  vaqo 
yo‘qligi tufayli) san‘at uchun estetik asos deb e‘lon qilindi. 
Barcha milliy respublikalar uchun karvonboshi hisoblangan rus sovet estetikasida A.Losev, M.Ovsyannikov, 
M.Kagan,  V.SHestakov  singari  olimlar  qator  asarlar  va  darsliklar  yaratdilar.  Afsuski,  bu  asarlarning  ko‘pchiligi, 
mualliflarining  iste‘dodlariga  qaramasdan,  to‘laligicha  kommunistik  mafkuraga  bo‘ysundirilgani  tufayli  yuqorida 
aytib o‘tganimiz «sostialistik realizm» deb atalgan soxta metodni asoslashga qaratildi. Ularda go‘zallik va xunuklik, 
ulug‘vorlik  va  tubanlik,  fojeaviylik  va  kulgililik  tushunchalari,  estetik  anglash  unsurlari  bir  yoqlama,  sinfiylik  va 
partiyaviylik  tamoyillari  asosida  tahlil  qilindi,  mo‘‘jizaviylik  va  xayoliylik  tushunchalari  esa  asosiy  estetik 
adabiyotlardan umuman o‘rin olmadi. 
Lekin,  keyinchalik, ikki bosqichli demokratiya tufayli estetika  va san‘atda  muayyan jonlanishlar ro‘y berdi. 
XX asrning 50-yillari so‘nggi va 60-yillar boshida «Xrushchyov demokratiyasi» natijasida san‘atda ko‘tarilish ro‘y 
berdi.  Umumittifoq  miqyosida  S.Prokofev,  Kandinskiy,  M.Chyorlyonyus,  Ch.Aytmatov,  E.Evtushenko, 
o‘.Sulaymonov,  A.Voznesenskiy,  V.Tendryakov,  B.Qorieva,  A.Xachaturyan,  M.Saryan,  M.Plisestkaya, 
M.Magomaev,  A.Paxmutova,  R.Hamzatov  singari  o‘nlab  buyuk  san‘atkorlar  etishib  chiqdi.  «Falsafiy  meros»  va 
«Estetika tarixi yodgorliklar va hujjatlarda» deb atalgan nashriy turkumlarda Aflotun, Arastu, Kant, Hyum, Byork, 
Dyubo, Helvestiy, Shelling, Gegel, Houm, Zolger, Maststini singari buyuk faylasuflar hamda estetiklarning asarlari 
nashr etildi. 
Agar  «Xrushchyov  demokratiyasi»  davrida  Stalinning  Ittifoqni  o‘rab  olgan  temir  devoridan  darchalar 
ochilgan  bo‘lsa,  ikkinchi  bosqichdagi  «Gorbachyov  demokratiyasi»  yillarida  stenzura  yumshatildi,  so‘z  erkinligi, 
ijod erkinligi, qisman bo‘lsa-da yo‘lga qo‘yildi,  «sovet kishisining ichidagi qulni siqib chiqarish» boshlandi, ochiq 
jamiyat sari dastlabki qadamlar tashlandi. Avval taqiqlangan rus yozuvchilarining asarlari B.Pasternakning «Doktor 
Jivago»,  Fozil  Iskandarning  «CHegemlik  Sandro»,  «Arbat  bolalari»,  A.Axmatovaning  «Rekviem»  asarlari  e‘lon 
qilindi,  teatr,  kino,  rassomlik  va  boshqa  san‘at  turlaridagi  ma‘lum  yo‘nalishlarga  qo‘yilgan  taqiqlar  olib  tashlandi. 
Falsafa sohasida G.SHpet, Z.Mamardashvili, M.Baxtin asarlari chop etildi. Falsafa tarixidagi «oq dog‘lar» yo‘qotila 
                                                 

 Gorkiy M. Bemavrid mulohazalar. A.Sher tarjimasi. «Jahon adabiyoti» jurnali, 2000y., 6-son, 128-b. 

 O‘sha manba, 130-b. 

---

boshlandi  –  A.SHopenhauer,  F.Nitstshe,  Vl.Solovev,  Z.Froyd,  K.YUng,  N.Berdyaev,  N.Losskiy,  E.Fromm  va 
boshqa faylasuflar asarlari nashr qilindi. 
Bu  davrda  estetika  sohasida  A.Guliganing  «Estetik  tamoyillar»,  YU.Borevning  «Estetika»  (ikkinchi  nashri) 
asarlari  e‘tibor  qozondi.  Garchand,  ularda  markscha  yo‘nalish  saqlanib  qolgan  esa-da,  jahon  estetikasidagi 
tajribalarga  Yangicha,  ma‘lum  ma‘noda  xolisona  yondashuv  va  intilish  yaqqol  ko‘zga  tashlanib  turardi.  Ijod 
jarayonida  onglanmaganlikning  roli,  badiiy  asarda  shaklning  ahamiyati,  turli,  sostialistik  realizm  quyushqoniga 
sig‘maydigan san‘at yo‘nalishlari to‘g‘risida dastlabki fikrlar bildirila boshlandi. 
Bu  davrda  o‘zbek  estetikasida  sohaviychilik,  to‘g‘rirog‘i,  adabiyotshunoslik  va  san‘atshunoslik  hukmron 
bo‘lib, estetikaning umumnazariy  masalalari  ko‘tarilmas, hali ham  falsafiy  fanlar  «dialektik  materializm»,  «tarixiy 
materializm», «markscha-lenincha qarashlar» kabi quyushqonlardan chiqa olmas, Moskvaning «dasturlari»ga qarab 
ish ko‘rilardi: prof. M.Nurmatov madaniy merosga «lenincha milliy siyosat» nuqtayi nazaridan yondashishni targ‘ib 
qilar va o‘zbek estetikasining  muhim jihatini  milliy  kiyinish estetikasida ko‘rar, prof. T.Mahmudov esa  Leninning 
«Partiya  tashkiloti  va  partiya  adabiyoti»  maqolasini  1991  yilda  ham  («Sharq  yulduzi»,  4-son)  estetik  ko‘rsatma 
sifatida talqin qilar edi. 
o‘zbek estetikasida  mustaqillik  yillaridagina ijobiy o‘zgarishlar ro‘y berdi. Dastlabki paytlarda  «sohaviylik» 
kasali  hali  ham  o‘z  kuchini  yo‘qotmasa-da,  lekin  tadqiqot  ob‘ektiga  haqiqiy  estetik  yondashuvlar  vujudga  kela 
boshladi.  Bu  davrdagi  eng  faol  estetiklar  sifatida  yuqorida  nomi  tilga  olingan  olim  T.Mahmudov  va  atoqli 
yozuvchimiz Asqad Muxtor nomlarini qayd etish mumkin. Tilab Mahmudovning rangtasvir estetikasiga doir o‘nlab 
maqolalari,  o‘zbek  va  rus  tillarida  kitoblari  chop  etildi.  Eng  muhimi,  shunda  ediki,  T.Mahmudov  zamonaviy 
rangtasvir  haqida  fikr  yuritar  ekan,  tor  san‘atshunoslik  doirasidan  chiqishga  va  muayyan  rassom  ijodi  yoki  asarga 
falsafiy-estetik  jihatdan  yondasharga:  tadqiqot  ob‘ektini  go‘zallik,  ulug‘vorlik  v.b.  estetik  tushunchalar  ziyosida 
yoritib berardi, shuningdek estetik madaniyat masalalariga ham katta e‘tibor qaratar edi. Ayniqsa, Rahim Ahmedov, 
CHingiz  Ahmarov  va  uning  shogirdlari  –  Bahodir  Jalolov,  Javlon  Umarbekov  asarlarining  tahlili  yuksak  estetik 
saviyasi  bilan  diqqatga  sazovor  bo‘ldi.  Ayni  paytda  T.Mahmudov  «San‘at»,  keyinchalik  «Nafosat»  jurnallarining 
bosh  muharriri  sifatida  o‘zbek  milliy  estetikasi  taraqqiyotiga  katta  xizmat  qildi,  hozir  ham  uning  maqolalarida  tor 
sohaviylikni emas, estetik kenglikni ko‘rish mumkin. 
Atoqli  adib  Asqad  Muxtor  sho‘rolar  davridayoq  go‘zallik  haqida,  uning  qudrati  haqida  fikrlar  bildirgan. 
Uning «Go‘zallik» degan kichkinagina maqolasida bu estetik xususiyat va tushunchani o‘ziga xos sharxlaydi. Asqad 
Muxtor sho‘rolar tuzumida go‘zallikka, estetikaga e‘tiborning etarli emasligini ro‘y-rost aytadi: 
«Go‘zallikni  ta‘rif  qila  bilmaslik  ayb  emas.  Lekin  uni  tushuna  bilmaslik,  go‘zallikka  befarqlik,  loqaydlik, 
didsizlik  bizning  davrimizda  ayb.  Hayotga  estetik  munosabatimizning  oliy  shakli  –  san‘at  asari.  Bizda  hali  san‘at 
asarining qalblarga zilzila soladigan kuchini mensimaydigan odamlar yo‘q emas. Go‘zallik hissini tarbiyalash ishlari 
uncha  yaxshi  yo‘lga qo‘yilmagan... Estetika  masalalari  yaxshi ishlanmagan, ommabop risolalar  yo‘q... Kim go‘zal 
desa – men: go‘zallikni tushunadigan odam go‘zal, deb javob berardim»

. 
Boshqa bir maqolasida atoqli yozuvchimiz ma‘naviy va estetik komillikni yonma-yon qo‘yadi, estetik tarbiya 
insonning  tasavvurga  boy,  o‘ziga  ishonadigan  kuchli  shaxs  bo‘lib  etishuviga  ko‘maklashadi  degan  fikrni  ilgari 
suradi: 
«Ma‘naviy  va  estetik  takomil  har  qanday  kasbdagi  odamga  ham  zarur,  –  deb  yozadi  Asqad  Muxtor.  –  U 
ijodiy tasavvur kuchini oshiradi, fantaziyani kengaytiradi, eng og‘ir sharoitlarda qat‘iyatli, o‘ziga ishonchli, quvnoq 
va izchil bo‘lishga o‘rgatadi»

.  
Asqad  Muxtorning  so‘nggi  kitobi  –  «Uyqu  qochganda»  asari  asosan  falsafiy-estetik  mushohadalardan, 
qaydlardan  tashkil  topgan.  Unda  muallif  K.YUng  estetik  qarashlariga  hamohang  fikr  yuritadi:  faqat  asarni  emas, 
uning  ijodkorini  ham  o‘rganish  zarurligini  ta‘kidlaydi,  asar  ijodkordan  o‘sib  chiqishni,  ijodkor  «beixtiyor  fidoiy» 
inson  ekanini  aytadi.  SHuningdek,  uning  ijodiy  tasavvur  to‘g‘risidagi  mulohazalari  ham  diqqatga  sazovor. 
Tasavvurni  u  insonga  berilgan  ilohiy  ne‘mat  –  «oliy  savqi  tabiiy»  deb  ataydi

.  Asqad  Muxtorning  Umar  Xayyom 
ruboiylarining  mohiyati  haqidagi  fikrlari  ham  teran  falsafiy-estetik  ma‘noga  ega,  Xayyomni  tushunishda  ma‘lum 
ma‘noda kalit vazifasini o‘tashi mumkin.  
Asqad  Muxtorning  fikriga  ko‘ra,  Xayyom  o‘z  ruboiylarida  inson  umrining  absurdligini,  go‘zallikdan 
vaqtincha lazzatlanish uni qoniqtirmasligini, lekin boshqa chora yo‘qligini, faqat bita imkon borligini aytmoqchi: u 
ham  bo‘lsa  –  umid,  Mutlaq  Go‘zallikdan  umidvorlik.  SHu  bois  Xayyomning  kayfi  shodlik  qiyqirig‘ini  emas, 
fojeaviy faryodni eslatadi. 
Bu  davrda,  shuningdek,  M.Abdullaevaning  estetik  madaniyat  borasidagi,  A.Qurbonmamadovning  estetika 
tarixiga  bag‘ishlangan  tadqiqotlarini,  E.Umarovning  teatr  estetikasiga  doir  maqolalarini,  B.Husanov  kabi  yosh 
estetik-faylasuflarning faoliyatini ham ta‘kidlab o‘tish mumkin. 
SHunday  qilib,  mustaqillik  davrida  haqiqiy  milliy  estetikani  yaratishga  kirishildi,  shubhasizki,  stenzuraning 
konstitustion  va  amaliy  jihatdan  yo‘q  qilinishi,  so‘z  erkinligi,  ijod  erkinligi  o‘zbek  san‘ati  va  estetikasini 
umumjahoniy  ma‘naviy  maydonga  chiqishi  uchun  imkoniyat  yaratdi.  Bugungi  kunda  ijodkorlarimiz  va  estetik 
                                                 

 Muхtоr A. Yosh do‘stlarimga. T., Yosh gvardiya, 1971, 70-b. 

 o‘sha manba, 72-b. 

 Qarang: Muxtor A. Uyqu qochganda. T.. Ma‘naviyat, 2005, 37-39 b. 

---

olimlarimiz  oldida  ana  shu  imkoniyatdan  samarali  foydalanish  vazifasi  turibdi,  zero  estetik  ravnaqqa  keng  yo‘l 
ochildi.