O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

Nazariyaning turlari 
Ilmiy nazariyaning juda ko‘p turlari mavjud. Ularni turli xil asoslarga ko‘ra tasniflash (turkumlash) mumkin. 
Xususan,  qurilish  metodiga  ko‘ra  nazariyalarni  to‘rt  turga  ajratish  mumkin:  1)   tajriba  bilan  ish  ko‘radigan 
fanlarning  mazmundor  nazariyalari;  2)   gipotetik-deduktiv  (yoki  yarim  aksiomatik)  nazariyalar;  3)   aksiomatik 
nazariyalar; 4)  formallashgan nazariyalar. 
«Mazmundor»  nazariyalarda  ma‘lum  bir  sohaga  oid  faktlar  tizimga  solinadi,  umumlashtiriladi  va 
tushuntiriladi.  Ular  asosan  tajriba  natijalari,  empirik  materiallarga  tayanadi,  ularni  tahlil  qiladi,  tartibga  soladi  va 
umumlashtiradi. Ana shuning uchun ham ularni «tajribaga tayanuvchi nazariyalar», deb atashadi. «Mazmundor» deb 
atalishiga  sabab,  ularni  matematika  va  mantiqdagi  formallashgan  nazariyalardan  farq  qilishdir.  Mazmundor 
nazariyalarni  sof  empirik  nazariyalar  deb  bo‘lmaydi.  Ular  faqat  empirik  materiallargagina  emas,  balki  nazariy 
qonunlarga  ham  tayanadi.  Masalan,  mazmundor,  deb  hisoblanadigan  CH. Darvinning  evolyustiya  nazariyasi, 
I.P. Pavlovning  oliy  asab  faoliyatining  shartli  reflektorlik  nazariyasi  va  shu  kabilar  chuqur  nazariy  g‘oyalarga 
suyanadi, ular yordamida to‘plangan materiallarni rastional usul bilan anglaydi, qayta ishlaydi va tushuntiradi. 
Gipotetik-deduktiv  nazariyalar  tabiatshunoslikda  uchraydi.  U  turli  xil  mantiqiy  kuchga  ega  gipotezalar 
tizimidan  iborat  bo‘lib,  unda  mantiqan  kuchlilaridan  mantiqan  kuchsizroqlari  dedukstiya  qilinadi.  Gipotetik-
deduktiv  tizimni  gipotezalar  zanjiri  (ierarxiyasi)  tarzida  olib  qarash  mumkin.  Bunda  empirik  asosdan  uzoqlashgan 
sari  gipotezaning  kuchi  ortib  boradi,  chunki  har  bir  keltirilib  chiqarilgan  gipoteza  o‘zidan  avvalgi  gipotezalarda 
mavjud bo‘lgan bilimlarni sintez qilish natijasi sifatida gavdalanadi. 
Gipotetik-deduktiv  nazariyalarning  o‘ziga  xos  jihatlaridan  biri  undagi  gipotezalarning  darajalari  bo‘yicha 
qat‘iy izchil joylashishidir. Gipotezaning darajasi qanchalik  yuqori bo‘lsa,  xulosalarni  mantiqiy  yo‘l bilan keltirib 
chiqarishda uning ishtiroki shunchalik ko‘p bo‘ladi. 
Nazariyaning gipotetik-deduktiv modeli empirik materiallarni ishlashda ko‘p qulayliklarga ega bo‘lishi bilan 
bir qatorda ayrim kamchiliklardan ham xoli emas. Xususan, boshlang‘ich gipotezalar qanday tanlab olinishi kerak, 
degan savolga haligacha aniq, qat‘iy holdagi javob yo‘q. 
Aksiomatik  tizimlarda  nazariya  elementlarining  katta  qismi  kichkina  boshlang‘ich  asosdan  –  asosiy 
aksiomalardan deduktiv yo‘l bilan keltirilib chiqariladi. Aksiomatik nazariyalar asosan matematikada quriladi. 
Aksiomatik  metod  birinchi  marta  Yevklid  tomonidan  elementar  geometriyani  qurishda  muvaffaqiyatli 
ishlatilgan. Mazkur geometriyaning asosiy aksiomatik tushunchalari «nuqta», «to‘g‘ri chiziq», «tekislik» bo‘lib, ular 
ideal fazoviy ob‘ektlar sifatida olib qaralgan; geometriyaning o‘zi esa fizikaviy fazoning xususiyatlarini o‘rganuvchi 
ta‘limot  sifatida  talqin  qilingan.  Yevklid  geometriyasining  qolgan  barcha  tushunchalari  ular  yordamida  hosil 
qilingan. 
Quyidagi  misolga  murojaat  qilaylik:  «Tekislikdagi  bitta  nuqtadan  baravar  uzoqlikda  yotadigan  nuqtalar 
to‘plamiga aylana deyiladi», unda «aylana» tushunchasi «nuqta va tekislik» tushunchalari yordamida hosil qilingan, 
ya‘ni ulardan dedukstiya qilingan. 
Matematikaning taraqqiyoti davomida aksiomatik metod takomillashib borgan, uni qo‘llash mumkin bo‘lgan 
sohalar doirasi kengaygan. Xususan, asta-sekin Yevklid aksiomalarining faqat geometrik ob‘ektlarnigina emas, balki 
boshqa matematik va hatto, fizik ob‘ektlarni ham tasvirlash uchun yaroqli ekanligi ma‘lum bo‘ldi. Masalan, nuqtani 
haqiqiy  sonlarning  uchtasining  to‘plami  –  to‘g‘ri  chiziq  va  tekislikni,  chiziqli  tenglamalarni  bildiradi,  deb  qabul 
qilinganda, mazkur nogeometrik ob‘ektlar xossalarining Yevklid geometriyasi aksiomalari talablariga javob berishi 
aniqlangan. 

---

SHuni  aytish  kerakki,  aksiomatikaga  bunday  abstrakt  tarzda  yondashishga  ma‘lum  bir 
darajada   N.I. Lobachevskiy,  B. Riman  va  boshqalar  noevklid  geometriyalarining  yaratilishi  yaxshi  imkoniyat 
yaratdi. 
Hozirgi  zamon  matematikasida  abstrakt  aksiomatik  tizimlar  keng  qo‘llaniladi.  Bunday  tizimlarning  muhim 
xususiyatlari ularning  yopiq tizimdan iborat  bo‘lishi,  ya‘ni  miqdor jihatidan cheklangan aksiomalar, tushunchalar, 
prinstiplardan  tashkil  topishi,  ular  qatoriga  ixtiyoriy  ravishda,  asossiz  Yangi  aksiomalar,  tushunchalarni  qo‘shib 
bo‘lmaslik; tizimlarning  mantiqan ziddiyatsiz  va  ma‘lum bir darajada  to‘la  bo‘lishi  va  shu  kabilardan iborat. Ana 
shuning  uchun  ham  ular  uzoq  vaqt  davomida  o‘zining  barqarorligini  saqlaydi,  Yangi  bilim  olishning  ishonchli 
vositasi bo‘lib qoladi. 
Aksiomatika  tabiatshunoslikda  ham  qo‘llaniladi.  Tajriba  bilan  bog‘liq  bo‘lganligi  va  shuning  uchun  ham 
zaruriy  ravishda  empirik  talqinga  muhtoj  ekanligi  sababli  tabiatshunoslikning  faqat  o‘zagini  tashkil  etadigan 
tushunchalarnigina aksiomalashtirish mumkin. 
Abstrakt matematik strukturalar faqat aksiomatik tizimlardagina emas, balki formallashgan nazariy tizimlarda 
ham tasvirlanishi va tushuntirilishi mumkin. 
Formallashgan  nazariyalar  mantiqda  keng qo‘llaniladi.  Bunga  misol qilib  mulohazalar  mantig‘i,  predikatlar 
mantig‘ini ko‘rsatish mumkin. SHuningdek, u matematikada ham uchraydi. 
Nazariyaning  yuqorida  biz  ko‘rib chiqqan turlari va  boshqalari nazariy bilishning  muhim vositalari sifatida 
fanda nihoyatda qadrlanadi. Ular tafakkurning strukturasi va qonuniyatlarini yaxshi bilib olishga imkon beradi.