O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti filologiya fakulteti

Fe’llar taraqqiyoti
Fe’l so‘z turkumlari orasida eng murakkab va ko‘p kategoriyali turkumdir. Matnda ham nutqda ham gap so‘zlovchi tomonidan tuziladi. Faqat harakat va holatning bajaruvchisi aniq hamda majhul bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari fe`l so‘z turkumi orqali harakatning vaqti, ishning bajarilgan bajarilmagani haqida ham xabarga ega bo‘lish mumkin. Shu ma`noda fe`l so‘z turkumining keng qirrali ekanligi oydinlashadi. Qadimgi turkiy tilda, jumladan, O‘rxun-Enasoy bitiglarida fe`llarning taraqqiyoti murakkab vazifasini bajargan.
Harakat va holatni bajaruvchi shaxs aniq bo‘lganda so‘zlovchi birligida men,ko‘pligida biz tushiniladi. Tinglovchi birligida sen, ko‘plikda siz nazarda tutiladi. Bajaruvchi o‘zga bir kishi bo‘lganda ul, ko‘pchilik bo‘lganda alar nazarda tutiladi. Fe’llar har qachon ham o‘z bajaruvchisiga bo‘ysunadi: ko‘rinishini o‘shanga qarab o‘zgartiradi. Faqat fe`lning masdar shakligina (o‘qimaq, kelmak kabi) bu qoidaga bo‘ysunmaydi.
Masdar alomati. Turkiy masdar ikki xildir: biri-fe`l masdari, ikkinchisisifat yoki otga qo‘shilib xoslangan masdarla Fe`l masdarlaridan biri –maq, -mak qo‘shimchasini qo‘shish bilan yasalgan turidir. Bu qo‘shimcha shaxs ko‘rsatkichini olmagan fe`llarga qo‘shilib keladi: almaq, turmaq, ketmak, kelmak.
Fe`lning boshqa bir masdari shaxs ko‘rsatkichini olmagan so‘zlarga –s, (-is, -is, -us, -us) qo‘shimchasini qo‘shib hosil qilingan: urus kabi. Ismlardagi masdar yasovchilardan biri –liq, -lik, -luq, -luk dir.
Sonlarning birlik, ikilik, ucluk, to‘rtluk shakli ham ism masdariga misoldir.
Bu qo‘shimcha fe`l masdarga qo‘shilib ism masdarini hosil qilishi ham mumkin: almaqliq, bermaklik.
Ismlardagi masdarning boshqa belgilari ham bor. Masalan, muddat uzoqligini bildiradi: ayliq, yilliq, kunluk.
Fe`llarning yasalishi. Qadimgi turkiy tilda fe`llar asosan quyidagi qo‘shimchalar orqali yasalgan:
-a,-a , i, -i, -u, u, -la,-la , -iq, -ik, -ad, -ad, Ko‘k turk bitiglarida: yasa- yasha;
Ota nasihat qil; Qiličla-qilichla, qilishdan o‘tkaz; Ičikdi-ichga kirdi; Qulad-qu qil. - sira, -sira affiksi, bu qo‘shimcha “istash, zor bo‘lish” ma`nosidagi fe`llar yasaydi.
“Elligig elsiratdimiz, qağanliğiğ qağansiratdimiz” ( Kultegin 18) – Eli borni (elidan ayirib) eliga zor qildik, xoqonlini (xoqonidan judo qilib) xoqonga zor qildirdik.
“Turuk bodun o‘lurayin uruğsiratayin tir ermis”- ( Kultegin 10)- turk xalqini o‘ldirayin, urug‘ini qoldirmayin der ekan.