O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti “mehnat ta’limi” kafedrasi

William F.Smith Foundations of materials science and engineyering, 2013.73 
 

---

 
120 
Buning uchun buyum rekristallanish temperaturasidan 200— 300° yuqoriroq 
temperaturagacha  (masalan,  kam  uglerodli  po‘latlar  600—700°S  gacha) 
qizdirilib, shu temperaturada ma’lum vaqt saqlangach, asta sekin sovitiladi; 
b)  Chala  yumshatish.  Ba’zi  hollarda      po‘lat  quymalar    va  pokov- 
kalar  ichki  kuchlanishlarni  yo‘qotib,  mexanik      ishlashdan      avval  struk- 
turasini  yaxshilash  uchun    chala        yumshatiladi.      Masalan,      evtektoidgacha 
bo‘lgan  po‘lat  buyumlar 
As
1
 
kritik  nuqta  bilan 
As
3
 
kritik  nuqta  ora- 
lig‘idagi      temperaturagacha,        evtektoidgacha        keyingi        po‘lat          buyumlar 
esa     
As
1
     
kritik      nuqta      bilan       
As
3
        kritik      nuqtalar      oralig‘idagi 
temperaturagacha  qizdirilib,      shu  temperaturada      ma’lum        vaqt      tutib 
turilgach, 
asta-sekin 
sovitiladi. 
Bu 
ishlovda 
faqat 
perlit 
struktura- 
sigina  qayta      kristallanadi,      qolgzn      strukturalar      o‘zgarmaydi.    Shu- 
boisdan ham chala yumshatish
 
deyiladi. 
v)  Diffuzion  yumshatish.  Po‘lat  quymalar  (ayniqsa,  legirlangan 
po‘latlar)  ximiyaviy  tarkibining  notekisligini  yo‘qotish  maqsadida  bu  xil 
ishlov beriladi. Buning uchun, masalan, evtektoidgacha bo‘lgan po‘lat buyumlar 
As
3
 
kritik  temperaturadan  200—300°S  yuqori  temperaturagacha  qizdirilib,  shu 
temperaturada  10—15  soat  saqlangach,  avval  600°S  temperaturagacha  keyin  esa 
havoda sovitiladi. 
Buyumni yuqori temperaturada bir necha soat tutib turishda austenit donlaridagi 
uglerod  va  boshqa  elementlar  diffuziyalanganda  tarkibi  tekislanib  gomogen 
struktura hosil bo‘ladi. Bunda austenit donlari yiriklashadi. Shuning uchun bu termik 
ishlovdan  so‘ng  donlarni  maydalashtirish  maqsadida  u  qo‘shimcha  ravishda  to‘la 
yumshatiladi. 
g)  To‘la        yumshatish.    Bu  usul  yirik  donli  po‘lat  quymalar  va 
pokovkalarning 
donlarini 
bir 
tekis, 
mayda 
donli 
qilish 
na 
ichki 
kuchlanishlarni 
yo‘qotish 
maqsadida 
qo‘llaniladi. 
Bunda 
evtektoid  va  evtektoidgacha    bo‘lgan  po‘latlarning    markasiga    qa- 

---

 
121 
rab 
ularni 
As
1
 
yoki 
As
3
 
kritik 
temperaturadan 
30—50°S 
yuqori- 
roq  temperaturagacha  qizdirib  shu  temperaturada      ma’lum      vaqt 
gaqlangach, asta-sekin sovitiladi. 
Shuni  ham  qayd  etish  lozimki,  evtektoiddan  keyingi  po‘latlarni  go‘la  yumshatish 
uchun  ularni 
As
T
 
kritik  temperaturadan  bir  oz  yuqoriroq  temperaturagacha  qizdirib,  shu
 
temperaturada  ma’lum  vaqt  saqlab,  sovitilganda  ajraluvchi  sementit  perlit  donlarini  parda 
bilan chulg‘ab olib uni mo‘rtlashtiradi, shu sababli bu po‘latlar to‘la yumshatilmaydi 
d)  Izotermik      yumshatish.        Bu  usul  to‘la  yumshatishdagi  kabi 
maqsadlarda  qo‘llaniladi.  Masalan,  evtektoidgacha  bo‘lgan  po‘lat 
As
3
 
kritik 
nuqtadan,  evtektoiddan  keyingi  po‘latlar  esa 
As
1
  kritik  nuqtadan  30—50°S  yuqori 
temperaturagacha  qizdirilib,  shu  temperaturada  ma’lum  vaqt  saqlangach, 
zaruriyatga  ko‘ra,  masalan,  (60—700°S  li  muhitga  o‘tkazilib,  shu  muhitda  austenit 
ferrit  bilan  sementitga  batamom  parchalanguncha  tutib  turiladi,  keyin  havoda 
sovitiladi.    Bu usul to‘la    yumshatishga    qaraganda 3—4 marta  unumliroqdir.   
Masalan,      legirlangan      po‘latlarni      to‘la  yumshatish  uchun  odatda  18—15  soat   
vaqt   sarflansa,   izotermik yumshatishda 3—4 soat kifoyadir. Bu ishlov    ikkita    
pechda yoki zonali pechlarda amalga oshiriladi. 
( y e )   D o n a d o r   p e r l i t   o l i s h   u c h u n   y u m s h a t i s h .   E v s ktoiddan keyingi va 
legirlangan  po‘lat  buyumlarning  plastinika  tarzidagi  sementit  donlarini  mayda 
donador strukturaga aylantirish maqsadida yumshatiladi. Buning uchun evtektoiddan 
kiyingi  po‘latlar 
As
1
 
kritik  nuqtadan  bir  oz  yuqoriroq  temperaturagacha  (750—
760°S)  qizdirilib,  shu  temperaturada  ma’lum  vaqt  tutib  turilgach,  asta-sekin 
sovitiladi.  Ma’lumki,  po‘latni 
As
1
  kritik  nuqtadan  yuqoriroq  temperaturagacha 
qizdirilganda msrlit donlari austenitga  aylanib, ikkilamchi sementit esa o‘zgarmay 
qoladi. 
Tadqiqotlarning  ko‘rsatishicha  austenitda  erimagan  karbid  va  boshqa 
qo‘shimchalar  po‘latni  sovitishda  qo‘shimcha  kristallanish  markazlari  hosil  qilib 
donador struktura olishga ko‘maklashadi. 

---

 
122