O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti “mehnat ta’limi” kafedrasi

 
 
 
Glossariy 
 
Metal  qotishmalar
  -  bir  necha  xil  metallarni  yoki  metallarni  metall  bo‘lmagan  jismlar 
bilan suyuqlantirib (yoki qizdirib) aralashtirish natijasida olingan murakkab modda. 
Qattiq eritmalar -
  bir jinsli suyuq eritmalarning qattiq holatga o‘tishi.  
Ximiyaviy  birikmalar
.  Turli  metallardan  yoki  metall  va  metallmas  moddadan  hosil 
bo‘lgan qotishma. 
Likvidus 
- lotin tilida suyuq.  

---

62 
 
Solidus
 – qattiq. 
Evtektika
 - suyuq qotishmadan bir vaqtda kristallanadigan ikki yoki undan ortiq kristall 
turlari hosil qiladigan mexanik aralashma. 
 
 
6- MAVZU TEMIR UGLERODLI VA PO‘LATLARNING TURLARI, 
ISHLATILISHI. LIGERLANGAN PO‘LATLAR
 
Reja: 
1.
 
Po‘lat to‘g‘risida umumiy ma’lumot. 
2.
 
Konstruksion po‘latlar 
3.
 
Uglerodli po‘latlar 
 
Temir-uglerod  qotishmalariga  bo‘lgan  ehtiyojning  tobora  ortishi  ishlab 
chiqarish  usullarini  takomillashtirish  bilan  birga  xossalarini  yaxshilash 
maqsadida  olib  borilayotgan  izlanishlar  qator  muammolarni  hal  etdi  va 
etmoqda.  XIX  asrning  30-yillarida  rus  injeneri  P.  A.  Anosov  dunyoda  birinchi 
bo‘lib
 
po‘latlarning  strukturasini  o‘rganishda  mikroskopdan  foydalandi.  1868 
yilda  D.  K.  Chernov  po‘latlarni  kritik  temneraturalar  vaziyatini  va  tarkibidagi 
uglerod  miqdoriga  bog‘liqligini  va  struktura  o‘zgarishlar  sabablarini  aniqladi. 
Shu  bilan  birga  D.  K.  Chernov  G‘ye-S  qotishmasining  holat  diagrammasini 
tuzish uchun dastlabki zarur muammolarni hal etdi. Shundan bir necha  yil keyin 
fransuz 
olimi 
F. 
Osmond 
Le-Shatelye 
pirometri 
yordamida 
G‘ye-S 
qotishmalarining  kritik  nuqtalari  vaziyatini  aniqlab,  strukturalarga  nom  berdi. 
Qotishmalarni  ma’lum  temneraturagacha  qizdirilganda  qattiq  eritmalar  hosil 
bo‘lishini  ingliz  olimi  R.  Austen,  fransuz  olimi  Le-Shatelye,  rus  olimi  A.  A. 
Baykov va N. T. Gudsovlar aniqladilar. 
Golland  olimi  Rozebom  va  ingliz  olimlari  V.  Yum-Rozeri,  Austenlar  D. 
Gibbsning  fazalar  muvozanat  nazariyasidan  foydalanib,  G‘ye-S  qotishmasining 
dastlabki holat diagrammasining birinchi variantini tuzdilar. 

---

63 
 
G‘ye-S qotishmalarinint holat diagrammasi butun dunyo olimlarining uzoq yillar 
davomida olib borgan ishlari natijasidir. 
Konstruksion  po`lat    asos  haqida  1,2  foiz  uglerod  bilan  temir  va  uglerod 
qotishmalari  mavjud.  Biroq,  po`latlarning    aksariyati  kam  0,5  foiz  uglerod  o'z 
ichiga  oladi.  Eng  po'lat  temir  uglerod  tarkibi  talab  darajasiga  kamayadi  qadar 
qaragan  temir  bilan  uglerod  va  boshqa  begona  moddalar  oksidlovchi  tomonidan 
amalga oshiriladi. 
po'lat  ichiga  qaragan  temir  aylantirish  uchun  eng  tez-tez  ishlatiladigan  jarayon 
basic-  kislorod  jarayon.  taxminan  30  foizi  temir  hurda  uchun  bu  jarayon  qaragan 
temir  va  qadar  kislorod  nayza  joylashtirilgan  qaysi  bir  barrel  shaklli  chidamli-
astarli  converter  (Fig.  9,2)  ichiga  narxlanadi.  lattani  nayza  Pure  kislorod,  temir 
oksidi hosil qilish uchun suyuq hammomida bilan reaksiyaga. po'lat uglerod keyin 
karbon monoksit tashkil qilish, temir oksidi bilan reaksiyaga: 
FeO + S> Fe + CO 
kislorod reaktsiya boshlanadi oldin darhol, shlaklar hosil upalari (ayniqsa ohak) 
nazorat  miqdorda  qo'shiladi.  Bu  jarayonda,  po'lat  uglerod  tarkibi  keskin  bunday 
oltingugurt  va  fosfor  (Fig.  9,3)  kabi  aralashmalarning  konsentratsiyasi  kamayishi 
bilan birga 22 daqiqa tushirib mumkin. 
Konverter  dan  erigan  po'lat  statsionar  plastinalarni  quyma  yoki  contin¬uously 
uzoq  bo'limlar  vaqti-vaqti  bilan  kesib  qaysi  uzoq  plitkalar  tashlanadigan  bo'ladi. 
po'lat Bugun taxminan 96 foizi taxminan 4000 külçeler hali alohida-alohida otilishi 
bilan, doimiy tashlanadi. Shu bilan birga, xom po'latdan bir-yarim bunday arzimas 
avtomobillar  va  eski  texnika,  eski  po'lat  qayta  ishlash  tomonidan  ishlab 
chiqarilmoqda.
17
 
Plain-carbon steels are essentially alloys of iron and carbon with up to about 1.2 
per¬cent  carbon.  However,  the  majority  of  steels  contain  less  than  0.5  percent 
                                                           
17
 William F.Smith Foundations of materials science and engineyering, 2013 p377 

---

64 
 
carbon. Most steel is made by oxidizing the carbon and other impurities in the pig 
iron until the carbon content of the iron is reduced to the required level. 
The most commonly used process for converting pig iron into steel is the basic- 
oxygen process. In this process pig iron and up to about 30 percent steel scrap are 
charged into a barrel-shaped refractory-lined converter into which an oxygen lance 
is  inserted  (Fig.  9.2).  Pure  oxygen  from  the  lance  reacts  with  the  liquid  bath  to 
form iron oxide. Carbon in the steel then reacts with the iron oxide to form carbon 
monoxide: 
FeO + S  > Fe + CO 
Immediately  before  the  oxygen  reaction  starts,  slag-forming  fluxes  (chiefly 
lime)  are  added  in  controlled  amounts.  In  this  process,  the  carbon  content  of  the 
steel  can  be  drastically  lowered  in  about  22  min  along  with  a  reduction  in  the 
concentration of impurities such as sulfur and phosphorus (Fig. 9.3). 
The  molten  steel  from  the  converter  is  either  cast  in  stationary  molds  or 
contin¬uously  cast  into  long  slabs  from  which  long  sections  are  periodically  cut 
off.  Today  approximately  96  percent  of  the  steel  is  cast  continuously,  with  about 
4000 ingots still being cast individually. However, about one-half of the raw steel 
is produced by recycling old steel, such as junk cars and old appliances. 
Ma’lumki, temirning uglerodli qotishmalarida uglerod, temir karbidi (G‘ye
3
S) 
yoki  grafit  tarzda  bo‘lishi  mumkin.  Shunga  ko‘ra,  G‘ye-S  qotishmalari  temir 
karbit va temir-grafitli holat diagrammalariga ajratiladi. 
Amalda  ishlatiladigan  G‘ye-S  qotishmalarida  uglerodning  miqdori  4,5—5% 
ortmagani  uchun  G‘ye-G‘ye
3
S  qotishmalarining  holat  diagrammasini  umumiy 
holda o‘rganish bilan kifoyalanamiz.