O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universitetining

3 Suv ekosistemasi organizimlarining trofik aloqalari o'rganosh usullari
Biri yirtqich yoki boshqasi bilan oziqlanadigan mavjudot vazifasini bajaradigan, ikkinchisi esa ular oziqlanadigan oziq-ovqat yoki mavjudot vazifasini bajaradigan ikki yoki undan ortiq organizmni bog'laydiganlardir. Bunga energiyani ekotizimdagi bir joydan ikkinchi joyga o'tkazish kiradi.
O'simliklar, suv o'tlari va o'z oziq-ovqatlarini sintez qiladigan har qanday organizm (avtotrofik organizmlar) tabiatdagi har qanday trofik munosabatlar uchun asos bo'lib xizmat qiladi, chunki ular atrof-muhit energiyasini organik molekulalarga aylantirish uchun mas'uldir. ekotizimdagi boshqa organizmlar foydalanadi.
Turli xil turlarni bir-biriga bog'laydigan ekologik munosabatlarning xilma-xilligi juda katta, ammo trofik munosabatlarning har qanday turiga u yoki bu tarzda avtotrofik organizm kiradi.
Trofik aloqalar barcha ekotizimlarda, hatto o'ta og'ir sharoitlarda ham kuzatilishi mumkin. Shunday qilib, olimlar har doim ekotizimning barcha trofik munosabatlarini bilishga harakat qilishadi, chunki bu ularning ishlashini va undagi ozuqa moddalarining oqimini tushunish va aks ettirishga imkon beradi.
Trofik munosabatni to'g'ri tushunish uchun ular yashaydigan ekotizimdagi turlarning xatti-harakatlarini ko'p soatlik kuzatish va o'rganish talab etiladi, bu esa turlar o'rtasidagi ushbu munosabatlarni o'rganish uchun ba'zi cheklovlarni keltirib chiqaradi.Trofik munosabatlar kontseptsiyasi
Sayyoradagi har qanday hayot shakli omon qoladi, chunki u energiyani o'ziga tashqi manbadan olishi va ishlatishi mumkin. Ushbu energiya unga rivojlanish, o'sish, ko'payish va uni tavsiflovchi barcha biologik jarayonlarni amalga oshirishga imkon beradi.
Biroq, tabiatda hayotning turli xil strategiyalari va usullari mavjud.Masalan, o'simliklar va suv o'tlari energiyasini quyosh nuridan oladi; o`simliklar o`simliklar bilan, yirtqich hayvonlar o`simlikxo`r hayvonlar bilan oziqlanadi, masalan.

Shuning uchun "trofik munosabatlar" tushunchasi juda ko'p turli xil evolyutsion strategiyalarni o'z ichiga olishi kerak, chunki energiyani bir kishidan boshqasiga o'tkazish juda xilma-xil jarayonlar orqali sodir bo'lishi mumkin.Trofik aloqalar turlarning o'zaro hamkorligidan tortib, bir turning foydasiga va boshqasining o'limiga qadar bo'lishi mumkin. Ba'zi strategiyalarda, hattoki, ikkala bog'langan tur ham bir-biriga teskari aloqa shaklida energiyani bir-biriga uzatadi.Shu tarzda trofik munosabatlar tushunchasini adabiyotda turli xil yondashuvlardan topish mumkin. Biroq, barchasi trofik munosabatlar bilan munoEkologik tadqiqotlarda avvalo turlararo munosabatlar aniqlanadi, so'ngra ushbu o'zaro ta'sir asosida trofik munosabatlar aniqlanadi. Trofik munosabatlar doirasida eng ko'p o'rganilgan va kuzatilgan strategiyalarning ayrim misollari:

Raqobat, ehtimol, turlararo o'zaro ta'sirdir va o'z navbatida asosan tabiatda kuzatiladigan trofik munosabatlar, chunki bu orqali hayvon olishi mumkin bo'lgan energiya hayvon yoki uning atrofidagi muhit bilan boshqariladi. avtotrof organizmlar. - Bulutli o'rmon o'rmonlaridagi o'simliklar quyosh nurini eng ko'p ushlab turadigan joylar uchun raqobatlashadi.
- Dengizda biz har xil turdagi yirtqichlar ma'lum bir turdagi maktabda eng ko'p baliq tutish uchun qanday raqobatlashayotganini kuzatmoqdamiz.
Bu holatlarning barchasida energiya almashinuvi mavjud, chunki raqobatni "yutgan" kishi shu maqsadda ishlatilgan kuchlarni tiklaydi, "yutqazgan" esa energiya zahiralari kamayadi va ba'zida hatto yutqazgan o'ladi. Antropotsentrik nuqtai nazardan parazitizm, ehtimol, tabiatdagi eng yomon trofik aloqalardan biridir. Bu shundan iboratki, shaxslardan biri oziq-ovqat mahsulotini boshqasidan, ikkinchisi foyda olmasdan oladi.
Bundan tashqari, parazit bo'lgan shaxs, parazit shaxs undan tortib oladigan energiya tufayli zarar ko'radi.

Parazitizmning trofik munosabatlardagi klassik namunasi odamlarga ta'sir qiluvchi turli xil parazitlarda ifodalanadi: T. kruzi, T. saginata, P. falciparum, Boshqalar orasida.Bu parazitlarning barchasi inson tanasini ekotizim sifatida yashash, yashash, boqish va hatto ko'payish uchun ishlatadi; buni ular parazitlik qiladigan muhitdan oladigan energiyadan olishlari mumkin.Boshqa tomondan, bu parazitlar yuqtirgan jismlarning energiyasini pasaytiradi, bu esa juda yomonlashadi va mezbonlarning normal fiziologik faolligini pasaytiradi.

MutualizmMutualizm - bu ikkala shaxs ham energiya uchun bir-biriga bog'liq bo'lgan trofik munosabatlar. Ushbu turdagi munosabatlar tabiatda juda keng tarqalgan va ular juda muvaffaqiyatli o'zaro ta'sirlar, ayniqsa ekstremal muhitda.
Sayyoramizning deyarli barcha ekotizimlarida (Antarktidadan tashqari) uchraydigan ushbu o'zaro ta'sir turiga misol  ular qo'ziqorin turlari va suv o'tlari turlaridan iborat.Yosun o'zining fotoassimilyatsiyasini qo'ziqorin bilan ta'minlaydi, qo'ziqorin esa algni yashash uchun mos bo'lgan substrat bilan ta'minlaydi (etarli miqdorda suv va yorug'lik bilan va boshqalar).rTrofik nuqtai nazardan ko'rilgan ushbu o'zaro ta'sir ishtirok etadigan shaxslardan birining foydasi va boshqasining o'limidan iborat. "Yirtqich" deb ta'riflangan shaxs, "o'lja" deb nomlangan, boshqasining o'limidan energiya oladi. Ushbu trofik munosabatlarning klassik namunasi sherlar (Panthera leoov antilopasi (Gippotrag niger) Afrika tekisliklarida. Arslonlar antilopalarpodasini ta'qib qilib, undagi ayrim odamlarni tutib yeyishadi.
Yirtqich bo'lgan sherlar o'z o'ljalarini yutib yuborish orqali o'zlashtiriladigan energiyani oladi, bu esa antilopadir.Amensalizm
Amensalizm - bu turlararo o'zaro ta'sir, uni ekotizimlarda aniqlash juda qiyin.Biroq, bu trofik munosabatlarni tasvirlash oson, chunki bir kishi o'zaro ta'sirning hech qanday ta'sirini sezmaydi (energiya olmaydi), ikkinchisi o'zaro ta'siridan zarar ko'radi, ya'ni energiyani yo'qotadi.
Trofik nuqtai nazardan, energiyani turdan ekotizimga o'tkazish mavjud, chunki energiya ishtirok etadigan biron bir kishi tomonidan olinmaydi. Boshqacha qilib aytganda, turlardan biri ikkinchisining energiyasini yo'qotishiga olib keladi, lekin uni o'zi uchun olmaydi. Amensal trofik munosabatlarni itlar o'zlarini "tozalash" uchun o't iste'mol qilganda kuzatilishi mumkin. Bular o‘simlikka salbiy ta’sir ko‘rsatadi, chunki ular yorug‘lik singdirish yuzasini tortib olib, uning to‘qimalarida yaralar hosil qiladi, it esa o‘simlikni boqish bilan bir gramm ham energiya olmaydi.
Ushbu munosabatni trofik nuqtai nazardan ko'rish mumkinki, o'simlikning atrof muhitga energiyani ikki shaxs: it va o'simlik o'rtasida yuzaga keladigan munosabatlar tufayli uzatilishi mavjud.Kommensalizm ikki organizm o'rtasidagi turlararo ekologik o'zaro ta'sir deb ta'riflanadi, bunda ushbu bittadan biri foyda keltiradi, ikkinchisi esa na foyda, na zarar ko'rmaydi. Adabiyotda u "+/-" o'zaro ta'sir sifatida ifodalanadi. Komensal trofik munosabatni remoralarda ko'rish mumkin (Remora remora) har doim akulalarga hamroh bo'ladi. Ular akulasini ovlaganida, uning atrofida paydo bo'ladigan go'sht bo'laklari bilan oziqlanadilar.Kommensalizm - bu ekotizimlarda aniqlash qiyin bo'lgan trofik munosabatlar, chunki ko'p hollarda bu vaqtinchalik, ya'ni u faqat ma'lum bir vaqt oralig'ida sodir bo'ladi va kamdan-kam hollarda bu o'zaro ta'sir doimiy yoki uzoq vaqt saqlanib qoladi. .
Bitta umumiy arealda yashaydigan har xil turlarning popu- lyats iyalari ekologik jamoani tashkil etadi. Tirik organizmlar boshqa organizmlar va o‘lik tabiatning ta’sirida bo‘lishi bilan birga, o‘z navbatida, o‘zlari ham ularga ta’sir ko‘rsatadi.
Bir-biri bilan va atrof-muhit bilan o‘zaro munosabatda bo‘lgan organizmlarning populyatsiyalari biogeotsenozlar deb ataladi. Boshqacha qilib aytganda biogeotsenoz — bir-biriga bog‘liq biotik va abiotik tarkibiy qismlardan iborat kompleks joylashgan yer yuzasining bir qismidir.
Biogeotsenozning biotik qismi mikroorganizmlar, o‘simlik va hayvonlardan tashkil topadi va biotsenoz deb ataladi. Biotsenoz o‘simliklar (fitotsenoz), hayvonlar (zootsenoz) zamburug‘lar va mikroorganizmlardan (mikrobiotsenoz) tashkil topadi. Bio geotsenozning abiotik qism (86-rasm) ma’lum iqlim sharoitiga ega bo‘lgan quruqlik yoki suv havzasining bir qismidir va ekotop deb ataladi. Ekotop atmosfera (klimatotop) va tuproq (edafotop) omillardan tashkil topadi (rasm).
Biogeotsenoz tushunchasi 1940-yilda akademik V.N.Su- kachyov tomonidan taklif qilingan. Biogeotsenozlar: 1) turlar xilma-xilligi; 2) har bir turdagi individlar zichligi; 3) biomassa
rasm. Biogeotsenoz sxemasi.
(biogeotsenozdagi organik moddaning umumiy miqdori) kabi ko‘rsatkichlar bilan ta’riflanadi.
Biogeotsenozdagi hayot jarayonlarini tashqaridan keladigan energiya ta’minlagani uchun uni ochiq, muvozanat holatidagi, o‘z-o‘zini idora qila oladigan sistema deyiladi.
Biogeotsenozning turg‘unligini moddalarning davriy ayla- nishi (o‘lik tabiatdan tirik tabiatga, tirik tabiatdan esa o‘lik tabiatga tinmasdan aylanishi) orqali ta’minlanadi. Bunda energiya manbayi Quyosh hisoblanadi, uning energiyasi davriy aylanish jarayonida kimyoviy bog‘lar energiyasiga, keyin esa mexanik va issiqlik energiyasiga aylanadi.
Biogeotsenozda hamma organizmlar oziqlanishiga va energiya qabul qilishiga qarab ikki guruhga bo‘linadi: autotroflar va geterotroflar. Autotroflar asosan o‘simliklardan tashkil topgan bo‘lib, ular fotosintez tufayli Quyosh energiyasini o‘zlashtirib, oddiy anorganik birikmalardan murakkab organik birikmalarni sintezlaydi. Geterotroflarga hayvonlar, odamlar, zamburug‘lar, bakteriyalar kiradi Ular tayyor organik moddalar bilan oziqlanadi va o‘z hayot faoliyati jarayonida oddiy birikmalarga parchalaydi. Bu moddalar o‘z navbatida tabiatga qaytariladi va autotroflar tomonidan yana moddalar davriy aylanishiga jalb qilinadi.
Biotsenoz quyidagi asosiy tarkibiy qismlardan tashkil topadi: 1) produtsentlar (hosil qiluvchilar); 2) konsumentlar (iste’mol qi luvc hilar); 3) redutsentlar yoki destruktorlar (parchalovchilar).