O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi urganch Davlat Universiteti fizika-matematika fakulteti fizika yo’nalishi 201-guruh talabasi Komilova Husniyaning “Optika” fanidan tayyorlagan kurs ishi mavzu

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

Urganch Davlat Universiteti fizika-matematika fakulteti fizika yo’nalishi 201-guruh talabasi Komilova Husniyaning “Optika” fanidan tayyorlagan
KURS ISHI
Mavzu:Harakatlanuvchi muhitlar optikasi.


Topshirdi: Komilova H.
Qabul qildi: Ro’zimov K.


Urganch – 2022
MUNDARIJA

	KIRISH	3
1.1	Harakatlanuvchi muhit tushunchasi	6
1.2	Harakatsiz efir tushunchasi	9
	ASOSIY QISM	15
2.1	Maykelsonning interferension tajribasi	15
2.2	Maxsus nisbiylik nazariyasi postulatlari	19
2.3	Harakatlanuvchi optik hodisalar turlari	21
2.5	Geometrik optika	28
	XULOSA	36
	FOYDALANILGAN ADABIYATLAR	38

Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma‘naviy

salohiyatga ega bo‘lib, dunyo miqyosida o‘z tengdoshlariga hech qaysi sohada
bo‘sh kelmaydigan insonlar bo‘lib kamol topishi, baxtli bo‘lishi uchun
davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev.
KIRISH
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev oliy ta‘lim tizimini
2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi tasdiqlandi va unda quyidagilar
nazarda tutiladi:oliy ta‘lim sohasida davlat-xususiy sheriklikni rivojlantirish,
hududlarda davlat va nodavlat oliy ta‘lim muassasalari faoliyatini tashkil etish
asosida oliy ta‘lim bilan qamrov darajasini 50 foizdan oshirish, sohada sog‘lom
raqobat muhitini yaratish;O‘zbekiston Milliy universiteti va Samarqand davlat
universitetini mamlakatimiz oliy ta‘lim muassasalarining flagmaniga
aylantirish;respublikadagi kamida 10 ta oliy ta‘lim muassasasini xalqaro e‘tirof
etilgan tashkilotlar (Quacquarelli Symonds World University Rankings, Times
Higher Education yoki Academic Ranking of World Universities) reytingining
birinchi 1 000 ta o‘rindagi oliy ta‘lim muassasalari ro‘yxatiga, shu jumladan,
O‘zbekiston Milliy universiteti va Samarqand davlat universitetini birinchi 500
ta o‘rindagi oliy ta‘lim muassasalari ro‘yxatiga kiritish;oliy ta‘lim
muassasalarida o‘quv jarayonini bosqichma-bosqich kredit-modul tizimiga
o‘tkazish;alqaro tajribalardan kelib chiqib, oliy ta‘limning ilg‘or standartlarini
joriy etish, jumladan, o‘quv dasturlarida nazariy bilim olishga yo‘naltirilgan
ta‘limdan amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan ta‘lim tizimiga
bosqichma-bosqich o‘tish;oliy ta‘lim mazmunini sifat jihatidan yangi bosqichga
ko‘tarish, ijtimoiy soha va iqtisodiyot tarmoqlarining barqaror rivojlanishiga
munosib hissa qo‘shadigan, mehnat bozorida o‘z o‘rnini topa oladigan yuqori
malakali kadrlar tayyorlash tizimini yo‘lga qo‘yish;oliy ta‘lim muassasalarining
akademik mustaqilligini ta‘minlashdan iborat.
O'zbekiston Respublikasida ta’lim sohasida bo'layotgan o'zgarishlar davlatim izning istiqbol ini ta ’m inlovchi asosiy om illardan biri sifatida jahon ommasi tomonidan e'tirof etilmoqda. 0‘z navbatida ‘Kadrlar tayyorlash milliy dasturi’ning qimm ati unda har bir shaxsni jamiyat ehtiyojiga javob beruvchi kasb egasi qilib tarbiyalashga asosiy e ’tibor qaratilganligi bilan belgilanadi. Ushbu asosda o'quvchilarni ijodkorlik faoliyatiga tayyorlash ishlarining samarali yo'lga qo'yilishi ta ’lim islohotlari muvaffaqiyatini ta ’m inlovchi m uhim omil vazifasini o'taydi. Ta’lim islohotlarining hozirgi bosqichida erkin fikrlovchi shaxsni tarbiyalash muammosi alohida dolzarblik kasb etmoqda. Bu boradagi milliy ta’lim m odelining asosiy g'oyasi va m azm uni ‘Ta’lim to ‘g‘risida’gi Qonun ham da ‘Kadrlar tayyorlash milliy dasturi’da o'z ifodasini topgan. Respublikam izda um um iy o'rta ta ’lim m uassasalari oldiga qo'yilgan o'quvchilarni xalq xo'jaligining turli sohalarida samarali m ehnat qilishga, kasb-hunarlarni ongli ravishda tanlashga tayyorlash bo'yicha ijtimoiy buyurtm asini bajarishda m ehnat ta ’limi o'qituvchisining roli beqiyosdir. Davlat ahamiyatiga molik ushbu vazifani bajarish uchun m ehnat ta ’limi o'qituvchisidan um u m - mehnat bilim, ko'nikma va malakalarini, kasbiy kompetensiyalarni takomillashtirishni hamda dinam ik ravishda rivojlanib borayotgan pedagogik jarayon talablari darajasida pedagogika, psixologiya, metodika fanlari yutuqlari, zamonaviy texnika va ilg'or texnologiyalar, ishlab chiqarish va bozor iqtisodiyoti munosabatlari bo'yicha mukammal bilim hamda ko'nikmalarni egallashni taqazo etadi. Shu m unosabat bilan, m ehnat ta ’limi o'qituvchisining bilim, ko'nikma ham da malakalari ko'lami va sifati, uning ta ’lim-tarbiya jarayonini um um iy o'rta ta'lim DTS talablari asosida tashkil etish va o'tkazish bo'yicha erishgan yutuqlari va yo'l qo'ygan kamchiliklari, kasbiy m ahorati va shu kabi mehnat faoliyatiga oid murakkab va ko'p qirrali faoliyatini takom illashtirish jarayonining didaktik shart-sharoitlarini aniqlash, nazorat maqsadiga muvofiq ravishda uning shakl, tur, usul va vositalarini optimal tanlash asosida nazorat o'tkazish metodikasini ishlab chiqish, uning mazmunini boyitish, bu sohada mamlakatimiz miqyosida amalga oshirilayotgan tashkiliy ishlarning tahlili bu borada amalga oshirilavotgan barcha tadbirlarni ilmiyuslubiy asosda tashkil etilishini talab qilmoqda.

Spektroskopiya materiya va nurlanish orasidagi bogʻliqlikni oʻrganuvchi ilmiy sohadir. Tarixan, spektroskopiya oq yorugʻlikning shaffof jismlardan oʻtayotib, toʻlqin uzunliklari turli boʻlgan ranglarga ajralishini kuzatishdan boshlangan. Keyinchalik ushbu konsept nafaqat koʻrinuvchi yorugʻlik, balki har qanday elektromagnit nurlanishning modda bilan oʻzaro taʼsirlanishini oʻz ichiga qamrab oldi. Spektroskopik maʼlumot odatda spektr yordamida beriladi.

Spektroskopiya (spektr va ... skopiya) — fizikaning elektromagnit nurlanish spektrlarini oʻrganuvchi boʻlimi. S. usullari bilan atom, molekulalarning energiya sathlari, ulardan hosil boʻlgan makroskopik tizimlar va energiya satqlari orasidagi kvant oʻtishlar oʻrganiladi. Bular moddaning tuzilishi va xossalari toʻgʻrisida muhim maʼlumotlar beradi.
S.ning paydo boʻlishi (I. Nyuton birinchi bor Quyosh nurlarini spektrga ajratgan vaqti) 1666-yillarga toʻgʻri keladi. Asosan, 19-asrning boshidan spektral sistematik ravishda oʻrganilgan. S. maʼlum belgilarga koʻra, mas, elektromagnit toʻlqinlarning toʻlqin uzunligiga koʻra radiospektroskopiya (radiotoʻlqin sohasi), optik spektroskopiya, rentgen spektroskopiyasi va h.k., tekshirilayotgan tizimlarning xiliga qarab atom spektroskopiyasi, molekulyar spektroskopiya va boshqa boʻlimlarga boʻlib qaraladi.
Atom S.si spektrlarni tahlil qilish yoʻli bilan atom elektronlari qobiqlarining tuzilishini aniqlash; spektral chiziqlarning oʻta nozik strukturasini oʻrganish orqali atom yadrolarining momentlari haqida maʼlumotga ega boʻlish; spektral chiziqlarning ravshanligi, yutilishi, kengayishi va surilishi orqali atomlar hosil qilgan muhitning xossalarini oʻrganish bilan shugʻullanadi. Kristallar S.si da kristallardagi energetik holatlar va ular orasidagi oʻtishlarni oʻrganuvchi muhim usullar karaladi. S. elektronli va fononli (panjaraning kvantlangan tebranishlari) boʻladi. Mole kul yar S. — har xil jism molekulalaridan tuzilgan murakkab gaz, suyuqlik va qattiq holatdagi moddalarning spektrlarini tekshiradi. Rentgen nurlari S.si moddaning elektron tuzilishini yutilayotgan, chikayotgan rentgen nurlari spektrlari hamda fotoelektron nurlanish spektrlari orqali oʻrganadi.
Yadro S.si S.ning alohida tadqiqot sohasi hisoblanadi. U atom yadrosining tuzilishi, yadro kuchlari va yadroning turli xossalarini oʻrganadi. Yadro S.sini alfa, beta va gamma S.si deyish ham mumkin.

1-rasm Yorugʻlikning shaffof prizmadan oʻtishi uning ranglarga ajralishiga olib kelishini koʻrsatuvchi rasm.

SPEKTR
SPEKTR (lot. spectrum — tasavvur, tasvir) (fizikada) — 1) tizimni yoki jarayonni tavsiflovchi birorbir fizik kattalikning barcha qiymatlari majmui. Spektr diskret (uzlukli) va uzluksiz boʻladi;
2) birorbir nurlanishda mavjud boʻlgan toʻlqin chastotalari majmui;
3) har bir yoʻnalishda muayyan uzunlikli yoki chastotali monoxromatik toʻlqin tarqaladigan qilib ajratilgan elektromagnit nurlanish;
4) ekran, fotoplastinkadagi tasvir;
5) elektromagnit nurlanish koʻrinadigan yorugʻlikdan iborat boʻlganda Spektr hosil qiladigan rangli yoʻl. Turli xil nurlanishlarning modda tomonidan yutilish va chikarish Spektrlari, elektromagnit toʻlqinlar oʻzgaruvchan toklarining chastota S. lari, Quyosh xromosferasining Spektr va b. koʻpgina Spektrlar oʻrganilgan. Bu ishlar optik spektral asboblar, toʻlqin va chastota oʻlchagichlar va b. yordamida amalga oshiriladi. Koʻpincha tebranish chastotasi Spektr idan foydalaniladi. Tebranishning tabiatiga qarab elektromagnit tebranishlar Si, akustik S, optik Spektr xillari mavjud. Elektromagnit tebranishlar Si, ayniqsa, optik diapazondagisi (toʻlqin uz. 103—10~3 mkm) yetarli daraja oʻrganilgan. Optik Spektrning chiqarish (obyektdan yorugʻlik chiqayotganda hosil boʻladi), yutilish (moddadan yorugʻlik oʻtayotganda hosil boʻladi), sochilish va qaytarish jarayonlarida sodir boʻladigan xillari bor. U kimyoviy taxlidda, atom va molekulyar fizikada va b. da qoʻllanadi. Tebranish Si chizikli va tutash xillarga boʻlinadi. Chizikli Spektr chastotalari birbiridan maʼlum kattalikda farq qiluvchi garmonik tebranishlarni, tutash Spektr esa chastotalari turlicha boʻlgan garmonik tebranishlarni oʻz ichiga oladi.

Atom spektrlari – erkin yoki kuchsiz bogʻlangan atomlarning (bir atom-li gazlar yoki bugʻlar) elektromagnit toʻlqin chiqarganda (nurlanish Atom spektrlari) yoki yutganda (yutilish Atom spektrlari) paydo boʻladigan optik spektrlari. Atom spektrlari chiziqchiziq, ya’ni alohida-alohida joylashgan spektral chiziqlardan tashkil topgan. Atom spektrlari nurlanishning koʻrinuvchi, ultrabinaf-sha va infraqizil sohalarida kuzatiladi. Nurlanish Atom spektrlari atomni turli yoʻllar bilan uygʻotilganda (yorugʻlik, elektronlarning urilish va hokazo) hosil boʻladi. Yutilish Atom spektrlari uzluksiz spektrli yorugʻlik atomar gazlar yoki bugʻlardan oʻtganda pay-do boʻladi. Atom spektrlari spektral asboblar yorda-mida kuzatiladi. Ionlarning Atom spektrlari katta chastotalar tomoniga surilgan boʻlishi bilan neytral atomlarning A. sdan farq qiladi.Atom spektrlaridagi spektral chiziqlar ma’lum qonuniyatlarga boʻysunadi va sodda hollarda spektral seriyalar hosil qiladi. Har bir spektral seriya yuqori energetik sathlardan pastdagi yagona energetik sathga mumkin boʻlgan kvant oʻtishlari natijasida yuzaga keladi. Vodorod atomidagi spektral seriyalar ayniqsa ajralib turadi. Vodorod ato-mida Layman, Balmer, Pashen, Breket, Pfund va Hamfri seriyalari aniqlangan. Bu seriyalardagi toʻlqin sonlarini quyidagi formula yordamida topish mum-kin: bunda R = 109677,58 sm"1 –Ridberg doimiysi, pk va p– kvant oʻtishlari boʻlayotgan energetik sathlarining bosh kvant sonlari. Layman, Balmer, Pa-shen, Breket, Pfund va Hamfri seriyalari uchun pk mos ravishda 1, 2, 3, 4, 5, 6 ga teng. Bunday seriyalar boshqa elementlar atomlari uchun ham kuzatiladi. Elementning atom soni oshib borishi bilan seri-yalardagi spektral chiziqlar soni ham oshib boradi va murakkab koʻrinishga ega boʻladi. Elementlar Atom spektrlarining uziga xosligi modda tarkibini aniqlashda, ulardagi spektral chiziqlar ravshanligining 765atomlar konsentratsiyasiga bogʻliqligi – element miqdorini aniqlashda qoʻllaniladi.

ATOM SPEKTRLARI — erkin yoki kuchsiz bogʻlangan atomlarning (bir atomli gazlar yoki bugʻlar) elektromagnit toʻlqin chiqarganda (nurlanish A. s.) yoki yutganda (yutilish Atom spektrlari) paydo boʻladigan optik spektrlari. Atom spektrlari chiziq-chiziq, yaʼni alohida-alohida joylashgan spektral chiziqlardan tashkil topgan. Atom spektrlari nurlanishning koʻrinuvchi, ultrabinafsha va infraqizil sohalarida kuzatiladi. Nurlanish Atom spektrlari atomni turli yoʻllar b-n uygʻotilganda (yorugʻlik, elektronlarning urilish va h. k.) hosil boʻladi. Yutilish Atom spektrlari uzluksiz spektrli yorugʻlik atomar gazlar yoki bugʻlardan oʻtganda paydo boʻladi. Atom spektrlari spektral asboblar yordamida kuzatiladi. Ionlarning Atom spektrlari katta chastotalar tomoniga surilgan boʻlishi b-n neytral atomlarning Atom spektrlari sdan farq qiladi.
Atom spektrlari dagi spektral chiziqlar maʼlum qonuniyatlarga boʻysunadi va sodda hollarda spektral seriyalar hosil qiladi. Har bir spektral seriya yuqori energetik sathlardan pastdagi yagona energetik sathga mumkin boʻlgan kvant oʻtishlari natijasida yuzaga keladi. Vodorod atomidagi spektral seriyalar ayniqsa ajralib turadi. Vodorod atomida Layman, Balmer, Pashen, Breket, Pfund va Xamfri seriyalari aniqlangan. Bu seriyalardagi toʻlqin sonlarini quyidagi formula yordamida topish mumkin: bunda R = 109677,58 sm»1 — Ridberg doimiysi, pk va p — kvant oʻtishlari boʻlayotgan energetik sathlarining bosh kvant sonlari. Layman, Balmer, Pashen, Breket, Pfund va Xamfri seriyalari uchun pk mos ravishda 1, 2, 3, 4, 5, 6 ga teng. Bunday seriyalar boshqa elementlar atomlari uchun ham kuzatiladi. Elementning atom soni oshib borishi bilan seriyalardagi spektral chiziqlar soni ham oshib boradi va murakkab koʻrinishga ega boʻladi. Elementlar Atom spektrlarining uziga xosligi modda tarkibini aniqlashda, ulardagi spektral chiziqlar ravshanligining atomlar konsentratsiyasiga bogʻliqligi — element miqdorini aniqlashda qoʻllaniladi.

Nurlanish spektrlari. Turli moddalarda nurlanishning spektr tarkibi juda xilma-xildir. Biroq, barcha spektr uch xil bo'linadi: a) qattiq spektr; b) yechib tashlangan spektr; c) chiziqli spektr.

ammo) Qattiq (uzluksiz) spektr. Qattiq I. suyuq jismlar va gazlar (yuqori bosimli) chiroq, uning parchalanishi qattiq spektrni beradi, unda spektral ranglar bir-birlarini doimiy ravishda siljitadigan qattiq spektrni beradi. Uzluksiz spektrning tabiati va uning mavjudligi haqiqati nafaqat atomlarni qo'zg'atadigan shaxsning, balki bir-biri bilan atomlarning o'zaro ta'siri bilan belgilanadi. Qattiq spektr har xil moddalar uchun bir xil, shuning uchun ular moddaning tarkibini aniqlash uchun foydalanib bo'lmaydi.

b) Chiziq (atom) spektr. Sprse gazlari yoki bug'larning qo'zg'almas muhiti chiroqni olib tashlaydi, uning parchalanishi alohida rangli liniyalardan iborat ko'cha spektrini beradi. Hamma kimyoviy element Bu rejalashtirilgan spektr xarakteriga ega. Bunday moddalarning atomlari bir-birlari bilan o'zaro ta'sir qilmaydi va faqat to'lqin uzunliklarini chiqaradi. Ushbu kimyoviy elementning izolyali atomlari to'lqin uzunliklarini aniq belgilab qo'ydi. Bu yorug'lik manbasining kimyoviy tarkibini baholash uchun spektral chiziqlarni hukm qilishga imkon beradi.

Molekulyar (chiziqli) spektrMolekula. Molekula bir nechta individual chiziqlardan iborat bo'lib, bir chetidan va boshqa tomondan xiralashgan. Barspreydan farqli o'laroq, chiziqli spektr atomlari emas, balki bir-biri bilan bog'liq bo'lmagan yoki yomon bog'liq bo'lmagan molekulalar yordamida. Spektrning alohida qismlarida bir nechta juda yaqin chiziqlar guruhlanadi va butun chiziqlarni to'ldiradi. 1860 yilda nemis olimlari G. Kayxof va R.Geven, metallarning spektrini o'rganib, quyidagi dalillarni belgilaydilar:
1) Har bir metallning o'z spektri bor;
2) Har bir metallning spektrlari qat'iydir;
3) bir xil metallning har qanday tuzining olov yonishiga kirish har doim bir xil spektrning paydo bo'lishiga olib keladi;

4) olovga ko'p metall tuzli tuzlar aralashmasi kiritilsa, ularning barcha satrlari spektrda paydo bo'ladi;

spektral chiziqlarning yorqinligi ushbu moddaning elementning kontsentratsiyasiga bog'liq.
Nebrish spektrlari. Qattiq spektrni beradigan manbadan oq chiroq bo'lsa, u o'rganilgan moddaning juftligidan o'tib, keyin spektrga parchalanadi, so'ngra qattiq spektrga aylanadi, shunda bir xil chiziqlar joylashgan O'rganilgan elementning bug 'bug'ining spektri kuzatildi. Bunday spektron atom singdirish spektrining nomini oldi.
Atomlar atomlari hayajonlangan, engil to'lqinlar chiqaradigan barcha moddalar to'lqin uzunliklari bilan taqsimlangan. Yorug'lik moddaning so'rilishi to'lqin uzunligiga bog'liq. Atomlar faqat to'lqin uzunliklarini o'zlarini oladilar, ular ushbu haroratda chiqarilishi mumkin.
Spektral tahlili. Dumpissiya hodisasi fan va texnikada spektral tahlilning nomini olgan moddaning tarkibini aniqlash usuli shaklida ishlatiladi. Ushbu usulning asosi - bu yoki modda tomonidan so'riladigan yorug'likni o'rganishdir. Spektr tahlilispektrni o'rganish asosida moddaning kimyoviy tarkibini o'rganish usuli deyiladi.
Spektr mashinalari. Spektrni olish va tekshirish uchun spektral qurilmalardan foydalaniladi. Eng oddiy spektr qurilmalari - prizma va diffraktsiya panjarasi. Aniqroq - spektroskop va spektrograf.
Spektroskopqurilmaga ba'zi manba tomonidan chiqarilgan yorug'likning spektr tarkibi ingl. Agar spektrni ro'yxatga olish fotoplastikda sodir bo'lsa, unda qurilma deyiladi spektrograf.
Spektral tahlilni qo'llash. Raed Spektrar ayniqsa muhim rol o'ynaydi, chunki ularning tuzilishi atom tuzilishi bilan bevosita bog'liq. Axir, ushbu spektr tashqi ta'sirlarga duch kelmaydigan atomlar tomonidan yaratilgan. Murakkab tarkibi, asosan organik aralashmalar molekulyar spektrlari bilan tahlil qilinadi.
Ajoyib tahlil yordamida ushbu element tarkibidagi ushbu elementni aniqlash mumkin, hatto uning massasiga xos bo'lgan 10 -10 qatordan oshmasa ham, uning mavjudligini sifatli baholashga imkon beradi. Chiziqlarning yorqinligi uni (standart qo'zg'alish shartlariga rioya qilganda) ma'lum bir elementning mavjudligini miqdoriy ravishda baholaydi.
Spektral tahlili so'rilishi spektrida amalga oshirilishi mumkin. Astrofizikada, spektrda ob'ektlarning ko'plab jismoniy xususiyatlari aniqlanishi mumkin: harorat, tazyiqlar, magnit, magnit inatsiyasi va hokazo. Spektral tahlil bilan kimyoviy tarkibi Ruda va minerallar.
Spektral tahlildan foydalanishning asosiy yo'nalishlari quyidagilardan iborat: fizik-kimyoviy tadqiqotlar; Mashinasozlik, metallurgiya; Yadro sanoati; Astronomiya, astrofizika; Jinoiyistika.
Yangi yuzlarni yaratish qurilish materiallari (metall-plastmassa, plastmassa) kimyo, fizika kabi asosiy fundamental fanlar bilan bog'liqdir. Ushbu fan ilmiy-tadqiqot moddalarining zamonaviy usullaridan foydalanadi. Shuning uchun spektrosadagi qurilish materiallari tarkibining kimyoviy tarkibini aniqlash uchun spektral tahlildan foydalanish mumkin.